Түрік тарихындағы қаңлылар

Түрік тарихындағы қаңлылар

 Біраз уақыттан кейін, соғыс аяқталған соң Қайының баласы Сүлеймен елін алып қайтады. Жолда  Евфрат дариясынан өту барысында, өзі суға кетіп мерт болады. Аман қалған төрт жүздей үйді Сүлейменнің баласы Тұғырыл Арыз маңына алып келіп, сол маңда тоқтайды.
Оғыздардың Қынық тайпасынан шыққан әскербасшысы, Салжұқтың немересі Тоғырыл-бек 1040-1060 жылдары Кіші Азияда Салжұк түріктерінің мемлекетін құрған. Салжұк әскерінің жартысы қаңлыдан құралған болатын. Бұл жер бейліктерге бөлініп кеткен бұрынғы Салжук мемлекетінің жері болатын. (Бейлік – «бей», яғни билеуші деген сөзден шыққан). Осы бейліктердің бірі – Кония сұлтандығының жері-тін.
Селжүктердің түбі Оғыз қағандығына барып тіреледі. Туыстас тайпалар болғандықтан осы жерді Сүлейменнің баласы Тұғырылға бөліп береді... Кейін, шапқыншылық қарқыны саябырсыған кезде қаңлылардың бір бөлігі өзінің тарихи отанына қайтады. Қалған қаңлыларға басшы болып Тұғырыл қалады. Түркияның географиялық қартасында, қазіргі кезде бұл жерлерді Аққойлы, Қарақойлы деп атайды. Біздің Қазақстан аумағындағы Сарыарқа жері деген сияқты. Аққойлы мен Қарақойлы қазақ шежіресінде Ысты руына жатады. Ал, Ысты қаңлыға жатады. (Ұлы жүздің Шапырашты, Ысты, Сіргелі және Ошақты бұл төртеуі Қаңлыдан шыққан. Албан, Қоңырат, Адай шежіресі 52, 36 және 50-беттерді қараңыз. (Авторы Халидуллин О.Х. 2006, «ТОО,ТРАНСИНТЕР»)
Тұғырыл жергілікті тайпалардың бірінің билеушісі Ғалалиддин деген мен Шыңғысханның баласы Шағатайдың әскері соғысып жатқанын көріп, Ға­лалиддинге болысып көп қайрат көр­сетеді. Оның себебі де бар еді.Шың­ғысхан 1219 жылы қаңлының ханы Қайырханды жауыздықпен өлтіріп, астанасы Отырарды басып алған болатын. Бұл соның кегін қайтару болды. Тұғырыл  әкесінен де мықты жауынгер болып өскен екен. Ол Қараша Хасар деген жерлерді басып алады. Бұған Ғалалиддин разы болып, Аскуд, Қараша тау, Тұманшы деген жерлерді береді. Ертоғырыл қайтыс болғаннан соң, 10 жылдан кейін 1282 жылы Ғалалиддин баласы Османды өз алдына бөлек бек қойды. Мұнан он бір жылдан соң Тәбриздегі Шыңғыс нәсілінен хан болып тұрған Ғазан хан Рум жұртын ша­уып, кішкене хандықтарға бөліп жіберген кезде Осман да өз алдына 1300 жылы бір хан болып қалады. Сол себептен қазіргі қаңлы-түріктер Османлы жұрты атанып, Осман сұлтанды бірінші сұлтан деп санайды: 1299 жылы желтоқсанда Осман түріктерінің мемлекеті келді. Оның негізін 1220 жылы Сырдария маңынан қоныс аударған қаңлылардың басшысы Ертоғрылдың баласы Осман сұлтан (1258-1326 өмір сүрген) қалаған еді.
Олар құрған империяның бастауында тұрған 1-ші Осман сұлтанның ұрпақтары бұл мемлекетті 600 жылдан астам уақыт басқарған.
1877-1878 ж. Орыс – түрік соғысында жеңіліп, бұған «Жас османлылар» кінәлі санап, конституцияны таратып жіберіп, дара билік жүргізді. Бұл кезең тарихта зюлим (езу, қанау, зұлымдық) деп аталды.
1908 жылы «Жас түріктер» қоз­ғалысынан сескенген сұлтан конституцияны қалпына келтірді.
Ең соңғы ұрпағы. ІІ Абдул Хамид сұлтанды 1909 жылы тақтан тайдырып, оның орнына V Мехмед сайланды. «Жас түріктер» елдегі дағдарысты тоқтата алған жоқ.
Соңғы Осман сұлтаны Мехмед VІ Уахидеддин (1918 – 22) сұлтандық жойылғаннан кейін (1922 жылғы 1 қараша) Түркиядан қашып кетті.
Бұл империяны алты ғасыр бойы билеген османлы-қаңлылардың тізімі төмендегше:
1.Осман (1288–1326); 2. Орхан I (1326–59); 3.Мурад (1359–1389); 4. Бая­зет (1389–1402); 5.Сулейман (1402–1410); 6.Мехмед I(1411–1421); 7. Мурада II (1421–1451); 8. Мехмедом II (1451–81); 9. Баязет II (1481–1512); 10. Селиме I (1512–20); 11.Сулейман I (1520–66), 12. Селим II (1566–74): 13. Селима Мурад III (1574–95): 14. Мехмед III (1595–1603): 15. Ахмеде I (1603–17): 16. Мустафа I (1617–1618): 17. Осман II (1618–1622): 18. Мурад IV (1623–1640): 19. Ибрагиме (1640–1648): 20. Мехмеда IV (1648–1687): 21. Сулеймана II (1687–91): 22. Ахмеде II (1691–95): 23. Мустафе II (1695–1703): 24. Ахмед III (1703–1730): 25. Махмуде I (1730–54): 26. Осман III (1754–57):, 27. Мустафа III (1757–74): 28. Абдул-Хамиде I (1774–1789):: 29. Селиме III (1789–1807): 30. Мустафа IV (1807–08). 31. Махмуд II (1808–1839): 32. Мухаммед Али,(1831–1833 и 1839): 33.Абдул-Меджида (1839–1861): 34. Абдул-Азиз (1861–76): 35. Абдул-Хамид II (1876–1909): 36. Мехмед V(1909–1918): 37. Мехмед VI (1918–1922)
Қазақтың көрнекті ақыны, жазушысы, философы, тарихшы, композиторы Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбегі 1911 жылы Орынбор қаласында басылып шықты. Сонда “Қазақтың түп атасы“ деген тақырыпта өлең шумақтарын арнаған..
Айтайын енді Оспанды түрік жайын.
Түріктің Сақа деген бір табы еді ол,
Тауына Гималайдың барыпты ол.
Сақадан қаңлы деген тап бөлініп,
Баруға Үрім жеріне тартыпты жол.
Солардың кеткеніне 700 жыл,
Айтылды біраз одан, оны да біл.
Кез болып кезіп жүріп зор бақытқа,
Қандай бақ берді тәңірі, соны есеп қыл.
Қаңлының ханы болған Қия деген,
Жер алып, ерлікпенен ел билеген.
Ол өліп, жалғыз ұлы ер Сүлеймен,
Сол жерден қайта көшіп, жөнеп берген.
Евфраттың дариясына келіп жеткен,
Су тасып, нөсер құйып асқан шектен.
Алды-артқа қаза келсе қарата ма,
Қапыда ер Сүлеймен суға кеткен.
Талапты тағдыр оған бала берген,
Қайраты, ақылы артық дана берген.
Ер Тұғырыл – Сүлейменнің жалғыз ұлы,
Сол жерде 400 үймен қала берген.
Көшсе де өңкей қаңлы, көшпей қалған,
Ерлікпен маңындағы елді алған.
Бірталай аз уақыт әскер жиып,
Ер Тұғырыл есті батыр деп аталған.
Хан емес, көп әскердің басы болған,
Қартайып сүйтіп жүріп жасы толған.
Орнына Оспан деген ұлы отырып,
Ер Тұғырыл 90 жаста опат болған.
Осы Оспан көп ел алып хан болыпты,
Ақылды, аса айлалы жан болыпты.
Келгенше осы кезге сол ат өшпей.
«Оспанды түрік» деген даң болыпты.
Ұғып ал осы сөзді, жас ұландар,
Өз бауырың ол түрік те, осыны аңғар.
Осман империясының соңғы хали­фінің немересі Фатма Назлишах Османоглу Сұлтан 2 сәуір 2012 жылы жүрек ауруынан 92 жасында дүниеден озды.Ол 1921 жылы 4 ақпанда Стамбұлда туылған. Империясы құлағанға дейін туған Осман ұрпағының соңғы өкілі болатын.
Ф.Сұлтан ханшайым 1922 жылы 16 қарашада тақтан бас тартып, Италияға қашып кеткен Осман империясының соңғы халифі Мехмед VI Уахидеддиннің немересі болып келеді. Балалық шағы Францияның Ницце қаласында өтті. Түркия үкіметі 1952 жылы Осман сұлтан әулеттерін Отанына қайтуға рұқсат етті. Фатма 1957 жылы жұбайымен екеуі Стамбұлға келді. Назлишах Сұлтанның ұлы, қызы, немересі қалды
Ф.Сұлтан Осман империясы тағына мұрагерлік етуге мүмкіндігі болған осы әулеттің ең соңғы өкілі десе де болады, себебі оның ұлына Египет ханзадасы деген атақ берілген еді.
XX ғасыр басында Османлы импе­риясының әміршісі Сұлтан II Абдулхамит еді. Бұл патшаның мемлекет билігіне қарсы «жас түріктер» қозғалысы күшейе түсті. 1908 жылы жас түріктер партиясы еркіндік жариялады және көп ұзамай II Абдулхамит патша тақтан түсті. Билік басына «Иттихат ва таракки» партиясы келіп, Әнуар паша үкімет тізгінін ұстады. Османлы империясы Германия үкіметімен одақтас болып, I дүниежүзілік соғысқа қатысты. Одақтасы жеңіліп қалғаннан кейін, Османлы мемлекетінің жерін алпауыт елдер бөліске салды. Түркия түріктері Генерал Мұстафа Кемал Ататүріктің бастауымен ұлт-азаттық (1918–1923 ж.) күреске шықты. Жау­ды жеңіп, елді дұшпаннан тазартқан Ататүрік 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасын құрып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып сайланды. Осман империясы 1299 жылы дүиеге келсе, тарих сахнасынан осылай кетті.

Бекболат ТАСБОЛАТҰЛЫ

 

ЕЛІ ҮШІН ТУҒАН ЕР

Алмасбек Әбсадықов

ЕЛІ ҮШІН ТУҒАН ЕР 

ХХ ғасыр басында Ресей отарындағы қазақ жұртын азаттыққа жетелеген Алаш зиялылары туралы аз айтылып, кем жазылып жүрген жоқ. Бұл үрдіс отарлық құрсауда болған халықтың бодандықтың бұғауындағы бүкпеншекті азат елдің еркін санасына айналдырудағы күрделі жұмыстардың бірі деп танимыз. Себебі бірнеше ғасыр отар болған елдің тәуелсіз елге айналуы жарияланған акт арқылы біте салатын жұмыс емес. Ол үшін ұлттың тарихын жазу, кем-кемтігін түзеу, рухани қазынасын түгендеу сынды жұмыстарды «белден кеше» отырып жүргізу қажет. Сондықтан Алаш зиялылары туралы жарияланып жатқан көп еңбектер қатарын туған елдің жаңа бағдарының шындығынан туындаған заңды құбылыс, отаршылық зардабын саралаған замана сазына лайық үрдіс деп бағалауға болады. 

Алдымен Ресей империясының, кейін кеңестік қызыл империяның боданында болған қазақ жұртына отаршылдық саясаттың қандай зияны болды, сонымен қатар ұлттың дамуына қандай прогрессивті бағыттағы пайдасы болды ма, болса ол қандай жағдайдан көрініс тапты деген сауал­дарды үнемі назарда ұстап отыру қажет. Бұл тұста күйзеліп айтылар ойдың да, тауы шағылған пайымдардың да, қоштап-қолдаған пікірлердің де таразыға түсер салмақтары бар екені айқын. Арғы ғасырларды айтпағанда, кешегі ХХ ғасырдағы отаршылдық кезеңде қазақ халқының бодандық саясаттан тартқан трагедиясы, көрген азабы қас жауыңа да тілеместей сипат алғаны мәлім. Егер дүниедегі ең зор байлық адам және оның бостандығы мен құқықтары екенін мойындасақ, қазақтың отаршылдықтан көрген құқайы жан түршігерлік: 1932-33 жылдардағы жаппай ашаршылық, ұлт зиялылары мен олардың отбасын саяси қудалау, репрессия, концлагерлердің құрылуы, қазақ жеріне өзге ұлттардың күшпен қоныс аударуы, ұзақ жылдар бойы әскери-ядролық сынақтар өткізу... 
Бұл «Жеті басты жалмауыз-тажалдың» құрбандығына қазақтың мыңдаған, тіпті миллиондаған азаматтарының өмірі шалынды. Жаныңды күйзелтетін қасірет те, көкірегіңді өртейтін өкініш те – осы трагедия. 
«Қайғыны бөліссең – азаяды, қуанышты бөліссең – көбейеді» дегендей, отаршылдық зардабынан туындаған қасіретті айта отырып, жұртты бодандық кезеңнен қалған бойкүйездіктен түбегейлі арылту – бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі деп ойлаймыз.
Кешегі кеңес құрамында болған Орта Азия республикаларының ішінде Қазақстан ең көп қуғын-сүргінге ұшыраған ел еді. Қазақтың кең көңіліне сай дархан даласында орталықтың жазалау машинасының «атқарған істері» өлке ерекшелігіне қарай әр түрлі болды. Репрессия машинасы республиканың орталық немесе ірі қалаларында, болмаса жергілікті халықтың сауаты біршама жоғары болып келетін өлкелерде «ерекше жұмыс» жасады. Қазіргі Ресей құрамындағы, ал өткен тарихта қазақтың ежелгі қоныстары болып саналған Астрахань, Орынбор, Омбы сынды өлкелер ХХ ғасырдың 20-30 жылдары ел жадында қазақ жерінің құрамдас бөлігіндей болып танылды. Өкінішке қарай, аталмыш өлкелердің кеңес тұсындағы тарихы дала өлкесінен тыс жерлер болғандықтан болар, қазақ зерттеушілерінің назарынан тыс қалып келеді. Ал Ресей тарихшылары «өткен тарихтағы қазақ факторына» мүлдем назар салмайды. Қазақстан Респуб­ликасынан тыс жерде туып-өскен көптеген қайраткер қазақ азаматтарының есімдері өздерінің жаңа зерттеушілерін әлі де күтуде деп санауға болады.
Сталиндік жүйенің қуғынына қатты ұшыраған қазағы қалың аймақтың бірі – қазіргі Ресейдегі Омбы өлкесі. Бұл өңірден, әлі толық анықталмаған есеп бойынша, мыңға жуық қандастарымыз саяси қудалауға ұшыраған. Жазалаушы машинаның бұл өлкеге «тырнағын қатты батыруының» өзіндік себептері бар еді.
Біріншіден, Ақмола облысының Омбы уезі, 20-жылдары Қазақстанның ағарту министрі болған, аталған өлкенің тумасы, Алаш қозғалысының көрнекті тұлғасы Смағұл Садуақасұлының айтуы бойынша, Далалық өлкенің ішіндегі ең сауатты аймағы еді. ХХ ғасырдың басында және кеңес үкіметінің алғашқы құрылған жылдары Омбы қаласы – ұлттың зиялы қауымның басы қосылған, олардың азаттық жолындағы күреске шыңдалатын білім мен мәдени һәм саяси орталығы болатын. Алаш қозғалысының көсемдері мен қазақтың көрнекті тұлғаларының басым көпшілігі осы Омбы өлкесінде туды, білім алды, ұлтына қызмет етті. Олардың қатарында Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Айдархан Тұрлыбаев, Отыншы Әлжан, Райымжан Марсеков, Ережеп Итбаев, Сейілбек Жанайдаров, Асылбек, Мұратбек және Мұсылманбек Сейітовтер, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Көшке Кемеңгер, Дінше Әділов, Смағұл Садуақасұлы, Ғаббас Тоғжанов, Жұмат Шанин, Әбілқайыр Досов, Бекмұхамед Серкебаев, Қартқожа Тоғанбаев, Бірмұхамед Айбасұлы, Әміре Исин, Мұхтар Саматұлы, Мұқан Айтпенов, Көлбай Тоғысов, Нығмет Нұрмақов, Шаймерден Әлжанов, Ғазиз Айтпаев, Қапез Ташанов және тағы басқалар бар еді. Бұлардың барлығы ағартушылық салаға, өлкедегі халықтық-демократиялық қозғалысты нығайтуға, сонымен бірге туған ел тарихын ғылыми зерделеуге елеулі үлес қосқан тұлғалар.
Екіншіден, мұнда ұзақ уақыт, тіпті 1930 жылдарға дейін, Омбы қаласы мен Омбы уезінің солтүстік-шығыс бөлігін көрші автономиялы Қазақстан құрамына қосу идея­сы «кезіп» жүрді. Бұл – большевиктердің жазалаушылық қысымын күшейтуге ерекше бір түрткі болған жағдай.
Үшіншіден, ХХ ғасырдың басында Омбы өлкесіндегі қазақтар арасында мал шаруашылығымен айналысқан өте бай, дәулетті отбасылар қатары көп болды. Статист Ф.Щербина экспедициясының есебі бойынша, 1901 жылы мұнда 800-ге жуық ауылдағы шаруалардың небәрі 3%-ға жуығы ғана егіншілікпен, ал қалғандары мал шаруашылығымен айналысқан. Соңғыларының басым бөлігі көп мал ұстайтын шаруалар болған. Таптық идеологияны желеу еткен большевиктер билігінің қуғынына алдымен солар ілінді. 
Қазақтың ежелгі қоныстарының бірі, тарихы мен сыры терең Омбы өңірінде ел-жұртқа танымал тұлғалардың қатары да мол. Осы өлкенің тумасы, елі мен ұлты үшін құрбан болған көрнекті қоғам және мемлекет қайраткерлерінің бірі – Темірболат Мұхамеджанұлы Телжанов. Ол 1898 жылы Омбы қазақтарына танымал, атақты отбасылар әулетінде дүниеге келеді Кіндік қаны тамған жері – Омбы қаласының маңындағы Қаникей мекені. Атасы Телжан – керей руының бұрас-құрман атасынан шыққан белгілі болыс. Омбының байырғы тұрғындары арасында оның есімі күні бүгінге дейін құрметпен аталады. Патша үкіметі Ақмола облысының аумағында екі жылдық орыс-қазақ мектептерін аша бастағанда, мұсылманша сауаты бар Телжан болыс 1906 жылы Ақмола әскери губернаторына өзінің жерлестері үшін осындай мектеп ашуына өтініш жасайды. Мектепке өз үйін ақысыз береді. 
Темірболат Телжанов жастайынан Омбы өңірі Ертіс бойының қазақтары арасында қоғамдық-саяси жұмыстарға белсене араласады. Бастапқыда, Омбы өңірінің көзі ашық, көкірегі ояу азаматтары секілді, ол да Алаш халықтық-демократиялық қозғалысқа қатысады. Кеңес үкіметі тарапынан Алаш партиясының мүшелеріне сая­си рақымшылық жасалғаннан кейін, Т. Телжанов кеңестік-партиялық ұйымның жұмысына ауысып, 1919 жылы 21 жасында большевиктер партиясына кіреді. Жалынды, жігерлі жас қайраткер 1919-1921 жылдар аралығында Сібір БКП бюросының (б) ресми органы «Кедей сөзі» газетінің редакциялар алқасына мүшелікке сайланады. Бұл туралы кеңестік зерттеушісі В.Познанский былай деп жазды: «Сібір бюросы ОК РКП (б) «Кедей сөзі» газетінің редакциялар алқасын құру мәселесін шешу барысында, белгілі коммунистер Ғ.Тоғжановпен қатар Сібір облыстық татар-қырғыз бюросы РКП (б) ұйымдастырушылары атынан Т.Телжанов, сондай-ақ алқа құрамына партияда жоқ белгілі қазақ ағартушысы М.Жұмабаев сайланады. Сібір революциялық комитеттің тапсырмасы бойынша М. Жұмабаев, Ғ.Тоғжанов, Т.Телжанов, Б.Айбасов, Б.Серкебаев, Х.Кемеңгеров, Фазылов, М.Сейітов және Х.Какеновтармен бірге Омбыдағы жергілікті халыққа Қырғыз Республикасы туралы жан-жақты ақпарат беруші әдеби топты қалыптастырды». 
«Кедей сөзі» газетінде Т.Телжанов жаңа мектептер ашу қажеттілігі мен қазақ балаларын жоғарғы оқу орнына түсіру жайы, өлке тарихын зерттеу, ұлттың үйлену мен жерлеу ғұрпындағы бірқатар ескірген тұстарды жою туралы, жергілікті мал тұқымдарын жетілдіру сынды көкейкесті мәселелерге арнап көптеген мақалалар жариялайды. Газетті аптасына бір рет шығару жоспарланады, алайда ол айына бір рет шығарылып тұрады. Осы тұста аталмыш газеттің беттеушісі қазақтың атақты балуаны Қажымұқан Мұңайтпасұлы болғанын айта кету керек.
1921 жылы Т.Телжанов Омбы губерниялық атқарушы Президиумының мүшесіне сайланып, Сібір революциялық комитетіне қарасты ҚАССР Өкілдігінің ресми баспа органы «Бостандық туы» газетінің редакторы қызметін қоса атқарады. 1922 жылы ол ҚАССР орталық атқару комитетінің екінші шақырылымының мүшесі, тап осы жылы өлкенің баспа басылымдарының ішіндегі беделді «Еңбекші қазақ» газетінің (бүгінгі «Егемен Қазақстан» газеті) бірден–бір ұйымдастырушысы әрі бас редакторы болады. 
Кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдары, яғни 1921-1922 жылдардағы ашаршылық кезінде Т.Телжанов Қазақстанда аш-жалаңаш жұртқа көмек беру жөнінде төтенше уәкіл қызметін атқарады. Ал 1923-1924 жылдары ол Ақмола губерниясы сотының мүшелігіне тағайындалады, сонымен бірге Сібір бюросына БКБ (б) қарасты Сібір облыстық қырғыз-татар бюросының Сібір жастары арасындағы комсомол ұйымын жасақтаушы қатарында табылып, елге белгілі саяси басшы ретінде танылады.
Үкіметтегі қызметті атқара жүріп Т.Телжанов Омбыда білім алып жүрген қазақ студенттерінің жерлестер ұйымын құру жұмысына да қызу атсалысады. Ол іргетасын қалаған ұйым Омбы қаласында әлі күнге дейін жұмыс істеп жатыр. Жастардың үлкен қамқоршысы болған Т.Телжанов қазақ даласының әр аймақтарынан келіп, оқуда және қала тұрмысында қиындыққа тап болған жастарға, әсіресе, оқу жылының бірінші жылында көп көмек жасайды. Ол қаладағы қазақ жастарының арасында қоғамдық-маңызды іс-шараларды ұйымдастырады. Темірболат Телжановтың қайраткерлігі туралы Қазақстандағы танымал суретшілердің бірі, кезінде Омбыда білім алған Әубәкір Исмаилов өз естеліктерінде былай деп жазады: «Омбы қаласының оңтүстік-шығыс аймағының Ом өзенінің бойында бұрыннан қазақтар тұрады. Бұл аймақты халық ішінде «Қаржас» деп атайды. ХІХ ғасырда-ақ Омбы қазақ жастары оқу іздеп келетін білім мен мәдениет орталығына айнала бастайды. Омбының ХХ ғасырдағы белгілі де қадірлі тұрғындарының бірі Темірболат Телжанов болды. Ол бірқатар студенттерге көп көмек берді. Оның шапағатын Врубель атындағы Омбы Көркем техникалық училищесінде ұйымдастырылған жоғарғы оқу орнына дайындық курсында оқып жүрген біздер де (мен, Қосшубаев Мәлік, Сәрсенбаев Сәрсенбай) көрдік. Т.Телжанов бізге бояулар, тушь, кенептерді тауып алуға жәрдем етті. 1928 жылдың 2 мамырында Халтурин атындағы клубта қазақ студенттерінің кеші болды. Кеш қарсаңында Қостубаев Мәлік және Темірболат Телжановтың көмегімен біз араб қаріпімен жазылған афишалар ілдік. Кешке Темірболат Телжановтың жолдастары Смағұл Садуақасов, Ғабит Мүсіреповтер қатысты. Өзінің өлең жолдарын оқыған Мағжан Жұмабаев, Т.Телжановтың сұрауы бойынша Шоқпайдың «Екі жирен, «Арман» атты ән нұсқаларын орындаған атақты әнші Қали Байжановтар қатысқан концерт болды. Осы концертте мен «Қара жорға» биін биледім. 
Маусым айының алғашқы күндері Пет­ропавловск қаласында Т.Телжановтың бас­тауымен ұйымдастырылған үлкен концерт болды. Сахнада атақты әнші Үкілі Ыбырай ән айтып, жырау-жыршылар, хор, бишілер өнер көрсетті. Соңында мен Темірболат Телжановпен кездесіп, оған жылжымалы көрме өткізу ойымды айтқан едім. Ол менің бұл ойымды қостап, маған журналист Б.Серкебаевпен бірге осы істі ұйымдастыруға көмектесті».
Суретшілік өнерді қадірлеген қайраткер азамат өзінің баласы Қанафияны осы өнерге баулиды. Кейін Қанафия әке үмітін ақтап, Қазақстанның атақты суретшісі болады. Ол туралы біз төменде арнайы айтамыз.
Ұлтын сүйген, оның мұң-мұқтажын жоқтаған Т.Телжанов Сібір өлкесі мен ҚАССР шекарасын орнықтыру мәселесі бойынша Сібір революциялық комитетіне қарасты Республикалық комиссия құрамына енеді. Бұл мәселеде ол тарихи ақиқаттың орнауын талап етіп, Омбы қаласы мен Омбы уезін Қазақ автономиясына қосу жөніндегі көзқарасты берік ұстанады. Т.Телжанов талабының тарихи негіздері берік еді. Себебі тарихи деректер көзі 1893 жылға дейін Омбы уезіндегі Омбы қаласы мен Пресногорьковск маңы және Ертіс бойындағы орыс-казактардың қоныстарынан басқа аймақтардың жергілікті тұрғыны 100 пайызға дерлік қазақтар болғанын дәлелдейді.
Өкінішке қарай, Т.Телжанов 20-шы жылдардың соңына таман, ұжымдастыру (колхоздастыру) саясаты басталар алдында өзге Алаш қайраткерлері сияқты келіссөздер процесінен шеттетіледі. Қазақ жерінің тұтастығы мәселесі шешілген аталмыш тарихи кезеңде келіссөз үрдісіне Қазақстан тарапынан қатысушылардың дені өзге ұлт өкілдерінен жасақталған большевиктер құралады. Алаш зиялыларын саяси қудалаудың «алғашқы толқынының» орын алған кезеңі де осы тұсқа дәлме-дәл келеді. Қазақ жері үшін күрескен Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Смағұлов сынды қайраткерлер қудаланып, Қазақстаннан тыс өлкелерге жер аударылады. Мұның ақыры 1930 жылы Омбы мен оның ең шұрайлы солтүстік-шығыс бөлігінің уезі Ресейдің Омбы губерниясының құрамына енумен аяқталады. 
Т.Телжанов белгілі қайраткер Т.Тоғжа­новпен бірге Сібір революциялық комитетіне қарасты Қырғыз АССР Өкілдігіндегі ол партия жұмысының мәселесіне жетекшілік етті. Осы қызметте жүрген кезінде ол Петропавловскіде «мұсылман-дәрігерлер» даярлайтын 60 адамдық квота белгіленген орта медициналық мектеп ашуға бастама жасайды. Квотаның 40 орны қазақтарға, 20-сы татарларға бөлінеді. Бұған қоса ол Қырғыз (қазақ) Автономиялы Республикасы туралы ақпараттарды кеңінен насихаттау үшін құрылған Әдеби алқаның жұмысына белсене араласады. Мәліметтер жинаумен Б.Айбасов, М.Сейітовтер айналысса, Қазақ орталық атқару комитеті мен Халық комиссарлар комитеті жұмыстарымен Қ.Кемеңгер, Б.Серкебаев, Б.Айбасовтар айналысты.
Тумысынан бойына біткен білімге деген құштарлық қоғам қайраткері Т.Телжановты Орынбордағы жұмысшы факультетіне алып келеді. Ол аталған оқу орнын 1924 жылы табысты аяқтап, 1925 жылы Ленинград политехникалық институтының экономика факультетіне оқуға түседі. Аталған жоғарғы оқу орнының қабырғасында жүріп, ол қазақ жастарынан құрылған жерлестер ұйымының жұмысына белсене қатысады. Бұл ұйымда Қазақстан мен оның іргелес аймақтарынан келген 250-ге жуық адам бар болатын. Онда ол үйірме жұмысына жетекшілік етіп, әлеуметтік-экономикалық проблемалар жөнінде өзекті лекциялар оқиды. Институттағы оқумен қатар Шығыс халықтары мәдениетінің үйінде жұмыс істейді, Ленинград көркемдік техникумында қоғамдық пәндер бойынша сабақ та береді. 
Т.Телжановтың Ленинградтағы жерлестер ұйымында атқарған істері туралы қазақтың белгілі жазушысы С.Мұқанов былай деп жазады: «Ленинградта жақсы дәстүр болды: түрлі өлкелер мен союздағы респуб­ликалардан келген студенттер жерлестер ұйымы деп аталатын ұйымды құрайды. Мұндай бірлестікті қазақ студенттері де ұйымдастырды. Қазақ жерлестер ұйымында ол кезде 250-ге тарта адам болды. Ұйым төрағасы Политехникалық институттың студенті Темірболат Телжанов, ал хатшысы Энергетикалық институттың студенті Ыбырай Тәжиев еді. Темірболат Телжановқа мен пәтер мәселесі бойынша келіп, кеңестім. Ол мені сол күні-ақ пәтерге орналастырды».
Ленинградтағы оқуын ойдағыдай оқып жүріп, ол 1929-1930 жылдары ҚАССР Халықтық сауда комитетінде аға экономист, экспорт-импорт басқармасы бастығының орынбасары қызметін де қоса атқарады. Жауап­ты қызметте жүріп, егін науқаны мен колхоз құрылысына қатысуға да уақыт табады.
1931 жылдан бастап қайраткер Т.Телжа­новтың бірыңғай білім саласындағы қызметі басталады. Алғашқыда ол Алматы ауылшаруашылық институтында доцент, одан кейін аталмыш оқу орнының сая­си экономика кафедрасының меңгерушісі болып қызмет етеді. 1931-1934 жылдары оқытушылық пен оқу жүйесіндегі әкімшілік лауазымдарда: алдымен Енукидзе атындағы Ленинград Шығыс институтында саяси экономика кафедрасында доцент, кейін Москвадағы Плеханов атындағы Халық шаруашылығы институтында директор көмекшісі мен ауылшаруашылық бөлімінің меңгерушісі қызметтерін бірге атқарады. 
Бертін келе, ол өзінің көпті мойындатқан қасиеттері-ұйымдастырушылық таланты, тәжірибелі оқытушылық қабілеті мен шебер жетекшілігі арқасында Мәскеудегі марксизм-ленинизм университеті директорының орынбасары қызметіне ұсынылады.
Т. Телжанов КСРО құрамындағы барлық түркі халықтарының тілдерімен қатар орыс, неміс тілдерін де жетік білді. 1934 жылдың 21 қазанында ҚАСР коммунистік партиясының бірінші хатшысы Л.Мирзоянның қатысуымен өткен жиналыста жасырын дауыс беру арқылы мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының директоры болып сайланды. 
Т.Телжановтың мемлекеттік және қоғамдық-саяси қызметі өткен ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақтың көрнекті зиялылары мен қоғам қайраткерлерінің ортасында өтті. Ол Мағжан Жұмабаев, Абдрахман Әйтиев, Әбілқайыр Досов, Смағұл Садуақасов, Ғабит Мүсірепов, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сәбит Мұқанов сияқты көптеген белгілі тұлғаларымен өте жақын араласты. 
Т.Телжановтың жұбайы Жамал Жақыпқызы Ақмола облысы Омбы уезінің Покровск болысының Байтұяқ (Байдалин) ауылының (қазіргі Омбы облысы Таврическ ауданының Пристанск совхозының маңы) адамы Жақып деген кісінің отбасында 1906 жылы дүниеге келеді. Жақып Омбы өңіріне белгілі, атақты шешен кісі Тасжан бидің ұлы болатын. Би баласы байлығымен аты шығып, ел арасында «мың айдаған Жақып» деген лақаппен танылады. Жамал Жақыпқызы туған ауыл бүгінге дейін бар. Бір таңқаларлығы: ауылда Жамалдың туып өскен үйі де сақталған. 1983 жылы Темірболаттың ұлы Қазақстан мен шетелдерге танымал суретші Телжанов Қанафия осы өңірде болып қайтады. Ол анасының туған ауылы туралы былай деп еске алады: «Есімде, бала кезімде атам мені үсті ашық жеңіл кузовты тачанкамен Омбы облысының Телжан ауылынан анамның ауылы Байтұяқ (Байдалин – авторлар) арасында серуендететін. Жадымда қалғаны жусан мен гүлдерге толы дала шөптерінің таза хош иісі аңқыған кең байтақ дала, өзіндік ерекше мазарлар, Батыс Сібір қазақтарының сәулет өнеріндегі ескерткіштер, тармақталған дала жолдары». 
Қазіргі таңда сексеннің ортасынан асқан Қанафия Телжанов Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясында жұмыс істейді. 
Жамалдың туыстары мен үрім-бұтақта­рының жасы үлкендері түгелге жуық жаппай қуғын-сүргінге ұшыраған немесе майданда қайтыс болғандар. Мысалы, оның ағалары Хамит пен Қазкен, інісі Неғман өз еріктерімен Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанып, хабар-ошарсыз кетеді. Ал үлкен ағасы Ғабдолла 1965 жылы дүниеден өтеді. Ол өмір бойы колхозда ұста болған. Көз көргендердің айтуынша, ол сталиндік қуғын-сүргінге ұшыраған туыстары мен соғыста өлген аға-туыстарының рухтарына арнап Құран сүрелерін оқып жүреді. Осылайша ол ауыл молдасының қызметін «жасырын» атқарады. 
Жаппай саяси қуғын-сүргін қасіреті Темірболат Телжановтың басына қара бұлт орнатады. 1936 жылдың 6 қаңтарында Алматы қалалық коммунистік партиясы оны «өзінің әлеуметтік тегін жасырды, Алашорда деп аталатын контрреволюциялық ұйымға қатысты» деген айыппен партия қатарынан шығарады. Көп ұзамай, 1937 жылдың 4 қарашасында ол тұтқынға алынып, 1938 жылдың 15 сәуірінде Ленинград облысы бойынша НКВД «үштігінің» қаулысымен ату жазасына кесіледі.
Бұл ауыр жағдай оның отбасына да әсер етеді. Отағасы тұтқындалғанда оның отбасы – жұбайы Жамал, ұл-қыздары Қанафия мен Айша Ленинградта тұрып жатады. Соғыс басталған 1941 жылдың күзінде Қанафия Мұхамеджанұлы блокададағы Ленинградтың мектеп оқушыларымен бірге Киров облысының Колково селосында ұйымдастырылған балалар интернатына көшіріледі. Бұл оқиға туралы Қанафия Темірболатұлы өз естеліктерінде былай дейді: «Мен арқама артқан жолқапшығыммен үшінші қабаттан түсіп келе жатып жоғары қарағанымда, есіктің алдында мені үнсіз шығарып салып тұрған анамды көрдім. Мен сонда оны енді ешқашан көрмейтінімді ұқтым». Жамал апамыз Ленинград блокадасында қалып, жүз мыңдаған қала тұрғындары сияқты ашаршылықтан қаза табады, ал қызы Айша А.Я.Ваганова атындағы даңқты Ленинград хореография училищесінің оқушыларымен бірге Молотов қаласына көшіріледі. Кейін Қазақстанға қайтып, қазіргі таңда Шымкент қаласында тұрып жатыр. 
1942 жылдың 5 сәуірінде Киров облысындағы Қанафия Телжанов Ленинград блокадасында қалған 36 жастағы анасының қайтыс болғаны туралы қайғылы хабар алады. Кейін ол анасының рухына арнап «Жамал» атты атақты картинасын салады.
Қанафия интернатта жүріп жасөспірім балалардан «еріктілер отрядын» құрып, қоршаудағы Ленинградты азат ету үшін екі рет аттанады. Бірақ екеуінде де оларды станция бастығы поездан түсіріп алып, кейін қайтарады. Жас жетім енді Алматыға жетуді ойлайды. Ол үшін паспорт қажет болады, ал оны алу үшін оған 20 шақырым жердегі Халтурин атты аудан орталығына қақаған аязда жаяу баруға тура келеді. Аудандағы милиция бастығы жасөспірімге құжатты бергісі келмейді, бірақ Қанафияның өжеттілікпен табандап тұрып талап етуінен кейін, ол паспортты беруге мәжбүр болады. Қайтар жолда арып-аршыған Қанафияға аш қасқыр кездеседі. Жабайы аңмен арбасқан ол «қасқыр маған тиіспеуі тиіс, өйткені біздің тегіміз көк бөрі ғой» деп ойлайды. Аш қасқыр мұның ойын түсінгендей бұрылып кете береді. Осылайша жасөспірім Киров облысынан Алматыға үлкен қиындықпен жетеді. Оны Алматы көркемдік училищесі бірден екінші курсқа қабылдайды. 1947 жылы ол оқуын ойдағыдай аяқтап, СССР Көркем академиясының И.Е.Репин атындағы Ленинград кескіндеме, мүсін, сәулет институтының кескіндеме факультетіне оқуға түседі. 1953 жылы ол оқуын аяқтап, Қазақстан астанасына оралады. Қазіргі таңда ол өзінің әкесі сияқты қоғамдық және оқытушылық жұмыстарға белсене атсалысуда. Қанафия Телжанов көптеген жылдар бойы Республиканың Жоғарғы Кеңес депутаты, Қазақстан КП ОК мүшесі, Қазақстан Суретшілер одағының Басқарма төрағасы, СССР Суретшілер одағы Басқармасының мүшесі мен хатшысы, СССР Министрлер Советіне қарасты әдебиет пен өнер саласындағы Ленин сыйлығы Комитетінің мүшесі, Үлкен Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясының алқа мүшесі, түрлері жылдарда Қазақстан Республикасының әдебиет, өнер және сәулет саласындағы мемлекеттік сыйлық бойынша комиссиясы және мәдениет, ғылым, көркемдік білім мәселесіне қатысты Ғылыми Кеңестің мүшесі әрі комиссия құрамында болады. 
Сталиннен кейін билікке келген Хрущевтің «жылымық» жылдары, атап айтқанда 1958 жылдың 28 мамырында Ленинград әскери округі трибуналының ұйғарымы бойынша қылмыстық белгілері болмағандықтан, Т.Телжановқа қатысты іс жабылады. Дегенмен, ол толық ақталмайды. «Халық жауының баласы» деген дақпен өмір сүрген Қанафия Темірболатұлы әкесінің ақ есімін ақтау үшін көп ізденеді. Бірақ бұл оңайға түспейді. Әкесінің ізгі есімін қайта тірілту жолында билік орындарына наразылық хаттар жазады. Мысалы, қазақтарды ұлтшыл деген дәлелсіз айыптаулар әлі де басыла қоймаған 80-жылдардың соңында, 1989 жылдың 11 қыркүйегінде ол КПСС ОК партиялық бақылау комиссиясының төрағасы В.Пугоға былай деп ашына жазады: «Бұл қылмыстар қашан бітеді, тіпті күндердің бір күнінде бұл рухсыздыққа, қылмыскер-әкелердің балалары атын жамылған ұл-қыздардың тамаша құлшыныстары мен рухтарын кемсітушілікке тоқтау бола ма? ...Маған бұ дүниеде өмір сүру аз қалса да, мен бұл қорлықпен өмір сүре алмаймын. Бұл таңбамен о дүниеге де бара алмаймын. Мен мұны дәл осылай қабылдай алмаймын және болашақ ұрпақ алдында осындай үкімдермен келіспеймін. Біздің заманымыздан кейін бейтаныс, жаңа жас ұрпақ келеді. Олардың санасын осы жаланың уы ірітіп, бүлдіруіне мен жол бере алмаймын. Біздердің немере, шөберелерімізге ата-бабаларының аяқтай алмаған әндері мен ашылмай қалған таланттары, кешкен өмірлері немесе әділетсіз жаламен үзілген ғұмырлары үшін ұят келмеуі тиіс. Біздің буынның маңдайына жазылмаған терең тыныс алу оларға бұйырсын». 
«Аққа құдай жақ» дегендей, қайта құру басталған 80-жылдары сталиндік репрессия құрбандарын ақтаудың екінші кезеңі басталады. Кеңес үкіметі ыдырай бастаған 80-жылдардың соңында және Қазақстан егемендік алған 1990 жылы Т.Телжанов толық ақталады және партия қатарына қайта қабылданады. Бұл туралы 29.12.1989 ж. №104 хаттамасымен бекітілген Қазақстан КП ОК бюросы Қаулысы шығып, сол қаулының негізінде Қазақстан коммунистік партиясының Алматы Советі аудандық комитетінің 1990 жылғы 5 қаңтардағы анықтамасы беріледі.

Зиябек Қабылдинов, 

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің«Еуразия» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, т.ғ.д., 

профессор

Алмасбек Әбсадықов, 

ф.ғ.д., Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Қазақ әдебиеті кафедрасының 

профессоры

WELCOME TO BAYN-ULGII. БАЙ-ӨЛКЕГЕ ҚОШ КЕЛДІҢІЗ

WELCOME TO BAYN-ULGII. БАЙ-ӨЛКЕГЕ ҚОШ КЕЛДІҢІЗ

Желтоқсан оқиғасы

Желтоқсан оқиғасы 

16 желтоқсан күні Алматыда, Брежнев алаңында болған желтоқсан оқиғасынан бері 26 жыл өтті. Сол кездері студенттер Қазақстанның компартиясының бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевты басшылық тағынан алып тастау шешімін өзгертіп, оның орнына келген Ульяндық обкомның бірінші хатшысы Геннадий Колбинді ауыстыру талабымен ереуілге шыққан болатын. Үш күн қатарынан студенттер мен милиция қызметкерлерінің арасында қатты қақтығыстар болды. Нәтижесінде 99 адам қылмысты жауапкершілікке тартылған, оның екеуі ең қатаң жазалау шарасына кесілді. Бүгін біз "15 желтоқсаншылар" туралы, олардың сөздері бойынша жазылған тарихын жарияламақпыз

1. Бахытқали ТАУБАЕВ, 50 жаста
Ренішім қалды. Бірақ менен бүлікші және халық жауын жасады. 86-жылы құрылыста ағаш шебері болып жұмыс жасадым, артымда әскер, Оренбургте ұшқыштар жасағы қалды. 17-сі құрылыстағы жігіттер жиналып, бір жерге кетіп қалды. Мен далаға шыққан болатынмын. 28 гвардиялық-панфиловшылар атындағы саябақта сөзуар жақсы, нанымды түрде cөз сөйледі. Тіл, құқық, жеріміз, бейбітті түрде наразылық жайлы айтқан болатын. Ол артынан ерте алды, сөйтіп біз алаңға шықтық. Жол-жөнекей, шекара басқармасынан қашық емес жерде, Дзержинский көшесінің жоғарғы жағында жасақшылар мен біздің арамызда соқтығыс болды. Менің жанымда екі жігіт болды. Бір студенттің бас сүйегін жарған болатын, оның есімі әлі есімде – Бейсембеков Ерлан. Мен де соққының астында қалдым, сапер күрегімен ұрған болатын. ІІАБ алып келіп, жауап алып, жіберді. Жаңа жылдан кейін мені қамауға алып, "егер фотоальбомдағы біреу жайлы мәлімет беретін болсаң жібереміз, айтпасаң, отырғызамыз", - деп айтқан болатын. Мен оларды бідмеймін. Көзім көрмеген нәрсені қалай айтамын? Алайда мені айыптаушылардың қолынан келді. Куәгерлер сымақтар тіпті мені түтқындау күніндегі киімімді сипаттай алмады. Мен шекара басқармасына баса көктеп кіріп, торды жұлып алғанымды айтқан болатын. Мен не Рэмбомын ба? Мен ағаш шеберімін. Ол жақтағы торды тіпті сүйменмен бұза алмайсың. Прокурор 10 жыл сұрады, бірақ әйтеуір 4 жылға дейін төмендетті, ал менің ол кезде екі кішкентай балаларым болды. Қарағандыда отырдым. Мен әкімшілікте жұмыс жасамадым. Бір артық қимыл жасасаң, бірден карцерге қамайтын: «Мынау желтоқсаншы қайтадан бүлік шығаруда дегендей. Кеңес үкіметін балағаттағаным үшін, абақты алаңында күзетшінің погонын жұлып алған тәрізді тағы екі жыл қосқан болатын. Мен аштық жариялап, 49 кг-ға дейін арықтаған едім. Жертөледе 3 айға қамап, кейін Павлодарға жіберді. Ол жақтың асханасында аспазбен төбелестім, ол бізге жетіспейтін қаймақтың құтысын алып кетіп жатқанын көрген едім. Қайтадан "бір өзім" қалдым, сонымен бірге, бір жыл қосты. 88 жылдары ісімізді қайта қарап, 90 жылы бостандыққа шықтым. Ерікте мені бірнеше жыл қыспаққа алған болатын. Көрші көшеде бір төбелес шықса болды, бірден мені ІІАБ алып кетіп, соққыға жығатын. Жұмыс таба алмай жүрдім. Бір адам маған көмектесті, мені күзетші автобусына жүргізуші қызметіне алған еді. Жалпы, мұның барлығын есіме алмауға тырысамын. Тек бір адамды еске аламын, ол полковник Воробьев. Жалғыз сол адам мені тыңдап, нұсқамды естіп, адамша сөйлескен болатын.
Қазір мен жұмыс жасамаймын. Денсаулығым жоқ, түрме әсерін тигізді, ауруларым, жасым келді. Төрт балам бар, оқиды, қызым жуырда жұмыс бойынша Америкаға сынақ мерзіміне кетеді. Өздері күндерін көруде, олардың сабақтарын төлей алмаймын. Бақыттымын ба? Менің балаларым - менің бақытым. Түрмеде отырған кезімде төрт жылда әйелім мен балаларымды үш-ақ рет көрдім. Тек хаттар мен суреттер келетін, оларды оқып, бірден жыртып тастайтынбыз. Бізге қарсы ештеңені пайдаланбас үшін істейтінбіз. Бостандыққа шығуымнан бері көп уақыт өтті, ал мен әлі күнге дейін жанұяма бермегеннің есесін толтырудамын.

2. Анар СЕРКЕНОВА,  44 жаста

Мен 18 жаста болдым, менде жастық асыра сілтеушілік болатын. Бұл неліктен болды? Қазір ешкім ол сұрақтың жауабын білмейді. Тіпті оқиғамыз ортақ болған адамдар шындықты толық айта бермейді. Бұл жылдардың ішінде желтоқсан оқиғасы жайлы толық сипаттап, бейнелеген, түсіндірген бірде бір мәлімет оқыған емеспін. Оны есіме алуды ұнатпаймын, себебі 18 жасымда мен үлкен психологиялық тұрғыда қатты әсер алдым. Мен әлі күнге дейін айтқандарымның жөні бар деп санаймын. Мүлде ұлтшыл адам болған емеспін, Медведка деген орыс ауылында туып-өстім. 1986 жылы Талдықорғанда заңгер мамандығы бойынша оқып жүрдім. Сарафандық радио Алматыдағы болып жатқан ахуалды хабарлаған болатын. Достарымызбен жиналып, алаңға шықтық. Бізді тарқатып жібердім. Мені шақыртып алып, әңгімелесіп, түрме ғана мені жөнге салатынын айтты. 30 желтоқсан сотталып, Жаңа жылды тордың артында қарсы алдым. Жазаны өтеу мерзіміне - 1,5 жыл берді. Ата-анам қатты уайымдап, анам сал болған болатын. Әкем үш жыл бұрын қайтыс болды - сол жылдардың салдары...Бұл оңайға түспеді. Заңгерлік техникумда оқып жүрдім, ал онда түсу қиын еді, прокурор, сот төреші болуды армандадым, сөйтіп зэк болып шықтым. Еңсемді көтеріп, бостандыққа шыққанан кейін Алматыға келіп, бірнеше күн вокзалда тұрып, бас киімдер фабрикасында жұмысқа орналастым. Кейін мен техникумға қайта келіп, тұрмыс құрып, екі қыз тәрбиеледім. Бәрібір заңгер болып шықтым. Қазір транспорт серіктестігінде қызмет атқарамын. Мен кезінде әкем айтқан сөздерді есіме аламын: "Бір күні барлығы өз орнына келеді". Білесіздер ме, жақында мені, 18 жасар қызды алаңда тұрғаны үшін соттаған сот төрешісі шулы іс бойынша Жоғарғы Соттан өтіп, орнынан кеткені жайлы естіген болатынмын. Сол кездері, 26 жыл бұрын, мен 20 жасқа да толмаған едім және өмірімді қайта бастауға күш таптым, ал 50-ден аса жас шамасында өмірін қайта бастау оған қиынға соғады.

3. Нурлыбек КУАНБАЕВ, 48 лет
Шу. Айқай. Біз бірінші пардан шығып, алаңға жол тарттық. "Менің Қазақстаным" өлеңін айтқан болатынбыз. Алдымен қар ұшып, артынан тастардің ұшуы жалғасын тапты."Келдектер іске асырыла басталды. Қараңғы түсе бастаған кезде, өрт сөндірушілер келіп, барлығына су шаша бастады. Өте суық болғаны есімде. Біздің топтағы бір балада транспарант болғаны жағдайымызды қиындатқан болатын. Тергеу тобы бәрінен жауап ала бастады. Транспарант - бұл қатысушылық, тіпті ұйымдастырушылық. Бізбен Қазақ КСР прокуратурасы айналысты, сол себепті басқалар секілді ауыр соққыға жықпаған болатын. Мені отырғызбаса да БЛКЖО-дан шығарып, 1987 жылдың 1 наурыз айына дейін қаладан кететініміз жайлы қолхат алған болатын. Болашаққа барар жолдың барлығын жабу үшін бәрін жасады. Қызылордаға үйіме қайтып кеттім. Кейін жергілікті органдар құпиялы пошта арқылы мұқиятты бақылау өткізгенін білдім. Ол кездері оның мағынасын түсінбеген едім. Көп ұзамай Шахановтың комиссиясы жұмысын бастап, ал 1992 жылы Назарбаевтың үкімі бойынша желтоқсаншылардың ақталуы жайлы жарлық шыққан болатын. Мен Алматығы оралып, университетке қайта келдім. Бірақ мен ол кезде 25 жаста болдым және КазГуде физиканы игеру қиын болды. Үйлендім, қазір үш балам бар. Кейін мен жұмысқа шықтым. Соңғы жұмыс орным - мектепте география пәнінің мұғалімі, жалақым өте аз болды. Бізге бірнеше жыл бойы еңбекақымыздың екі есе көтерілетініне уәде беріп келді. Мен кассаға келіп едім, еңбекақыма бар болғаны үш мың теңге қосқан болатын. Өткен жылдары 15 пайыз қосқанын айтты. Сол күні-ақ жұмыстан шығып кеттім. Қазір қоғамдық жұмыпен айналысамын - АҚБ "Желтоқсан" Ұлттық-патриоттық қозғалыстың" төрағасымын.
Білесіздер ме, мен ешқашан ештеңеге өкінген емеспін. Әр ұлттың басынан өткізетін тарихи оқиғасы болады. Егер ол сіздің ғасырыңызға келсе, яғни солай болу керек деген сөз. Бірақ ең қиыны кейін болды - репрессияның сермері іске қосылды. Түсінесіздер ме, ол кездері бізді ешкім қорғай алмады. Тіпті соғысқа қатысқан әкелеріміз. Менің әкем коммунист болатын. Оны сол кезде каверге шақырып, сөгіс айтты, ол маған ешуақытта ұрысқан емес. Ешқашан. Бізге әлі күнге дейін ресми статус қойған жоқ. Бұл маған жетіспейтін жалғыз нәрсе шығар.

4. Жүрсін ТАСТЕКЕЕВ, 47 жаста
1986 жыл, КазГу-дың физфакультетіндемін, 21 жастамын. Біз 18 минут ішінде ОК бірінші хатшысын орнынан тайдырып, Қазақстанда бірде бір рет болмаған адамды қойғанына сене алмадық. 17 күні біз жатақханадағы жігіттермен дастархан жайып, курстасымыз палау әзірлеген болатын. Кенет даладан айқай-шу ести бастадық. Адам көп. Дастархан сол күйі қалды. Алаңда Қонаетың шығуын күттік, шығып, бәрін түсіндіреді деп үміттенген едік. Бірақ оның орнына сахнаға прокурор және үкіметтің тағы басқа өкілдері шығып, тарауымызды сұрады. Кешке бәрін таратуға бұйрық берді. Олар қыз немесе ұл болғанына қарамады. Бәрі соққының астында қалған болатын. Маған келдек тиді, жатақханаға қашып кеттім. Біздікілер суып кеткен дастархан басына жиналды. Ал топтағы қыздар мені қаза болды деп ойлап, жылап отырған еді. Мен ең соңғы болып келген болатынмын. Келесі күні қайта алаңға шықтық. Барлығы түс сияқты сезілді. Бір қорқыныш та болмады. Жігіттердің біреуі егер үш күн тұра алсақ, ТМД бізге назарын аударып, бізге араласады деп айтқан болатын.
Бір сәт есіме түсті. Жүріп келе, ЕХЖшылар - ерiктi халық жасағы алаңның кіре берісінде қатарлап тұрғанын көрдік. Ол кездері орыстарды біз балабақшалардың тас-талқанын шығарып, өлтіріп, орыстарды жарақаттаймыз деп қорқытатын еді...Оларға арматуралар берген, тастары болды. Менде қорқыныш сезімі пайда болды, оларға қарасам да, қорқыныштары сезіледі. Ер кісілердің біреуі: "Жігіттер ол жаққа бара алмайсыңдар, үйлеріңе қайтыңдар",- деп айтқан болатын. Біз әрине тыңдамадық. Алаңның кіре берісінде автобусты көрдік. Бізді ұстамақ болды. Қаша жөнелдік, көбісін ұстап алды. Кейін барлығын бір-бірлеп прокуратураға жауап алу үшін шақыра бастады. Неліктен екені белгісіз, біздің топтан жалғыз мені ұзақ уақыт шақырмаған болатын. Мен өзімді бір сатқын секілді сезіне бастадым. Әйтеуір, лекция кезінде костюм киіп алған екі адам келді. Декан ызалана бастады, олар кешірім сұрап, бұл соңғы рет екенін айтты. Мен қолымды көтеріп, шығуға рұқсат сұрадым. Өзім. Ал бізбен, ағылшын тілінде жүргізілетін физфакта менің Құрманғазы Рахметов есімді жерлесім оқыды. Біз оны әлі күнге дейін сыйлаймыз. Ол ешкімді ұстап берген жоқ, өзі 7 жыл отырып шыққан болатын. Шулы процесс өткен болатын. Мені сұрастыра бастады, қай жақтан екенімді сұрады. Мен - Семейденмін,- деп айттым. Сол кезде олар - Сен Рахметовты танисың ба? Яғни сендер екен ғой ұйымдастырып жүрген!,- деп айтқан болатын. Сосын жатақханада жігіттер келіп неліктен айттым және ертең барып айтқандарымнан бас тартуымды айтқан еді. Келесі күні мені басқа кабинетке алып барды. Лауазымы жоғары біреу сұрады: "Оны неге алып келдіңдер? Сен алаңда болдың ба?". Мен жауап қайтардым: "Жоқ". Ол сосын мені шығарып салып "Біздің ісіміз аз дейсің бе?" деп жібере салды. Мен коридормен жүріп келе жатқанымда Құрманғазыны көрдім, оны бір жаққа алып бара жатты. Қасында ірілеу келген ер кісі болды. Амандасуға жақындадым. Сол кезде мені қайта ұстап "Сенің жерлесің бе? Алаңда болмадым дейсің бе? Тоқтай тұр, қазір сенің суретіңді іздеп көрейік" - деген болатын. Ол кабинеттен шығып кетті. Құрманғазы маған ол жерде әрбір бетте менің суретім тұрғанын айтып, қаш деген болатын. Мен кетіп қалдым, ары қарай мені университеттен шығарып, 1987 жылдың 1 наурыз айына дейін қаладан кетуім керек болды. Құрылыста болдым. Ал менің армандарым болатын. Сол кездері ауылдан шыққан балаға, КазГУ-дің физфак факультетіне түсу қиын болатын. Мен мектепте жақсы оқыдым, бірде бір үштік деген бағам болмады. Түсіп, ғылыммен айналысқым келді. Алайда, бәрі ғайып болды...
Бүгінде балаларды тәрбиелеудемін. Кәсіпкерлікпен айналысудамын. Бәрібір ештеңеге өкінбеймін. Біз тәуелсіздік алдық - бұл осы тарихтағы үлкен нүкте. Ең бастысы осы.

5. Абайдулла РУЗИЕВ, 48 жаста
"Егер қазақ болмасаң, неге шығасың?" дегенді қалай түсінуге болады? Иә, мен қазақ емеспін, бірақ Қазақстанда тұрдым және тұрамын. 1986 жылы барлық жатақханадағылар көшеге шықты. Мен ол кезде Киров атындағы зауытта стерженшінің көмекшісі болып жұмыс істедім. Біздің жатақханамыз көп ұлтты болатын: қазақтар, ұйғырлар, түріктер және татарлар. Барлығы ұйымшыл бейбітті ереуілге шыққан болатын. Ол кезде біз саясатпен айналыспадық. Біз әділетсіздікпен күрескен едік. Орталықтағы үстемдік етушінің маңына 500 адамдай жиналды. Осы 500 адамнан тек екеуі ғана жаза мерзімін алған болатын. Олардың бірі - мен. Алаңдағы трибунаға Үкімет үйінің адамдары шықты, барлығымыздың таралуымызды сұрады, бірақ ешкім тарамады. Сол кезде олар әңгімелесуге ғимаратқа бірнеше адам жіберген болатын. Бірақ біз содан кейін оларды көрген жоқпыз. Сосын, олар студенттерді қуа бастады. курсанттар бізді соққының астына алды. Мен қарсылық көрсеттім. Бізді осындай суықта сумен шашқан өрт сөндіру көлігін өртеген болатынбыз. Бұл қызықты қылжың да бола алады...Өрт сөндіретін көлік - өртеніп кетті.
Бізді Калинскийлік ІІАБ-на алып кетті, 15 тәулік отырып шықтым. 15 рубльге айыппұл төлетіп, жіберген болатын. Күнәмді мойындамадым, бір айдан кейін артымнан жатақханаға келді. Бес жылға соттаған болатын. Әлі күнге дейін "жазғырылғандардың" есімдері есімде - Бриль және Манахаев. Алдымен Гурьевте отырдым, кейін Маңғышлаққа жіберді, сосын Кемеров облысындағы ағаш құлату өңіріне. Жалпы айтқанда, 3,5 жыл жазамды өтедім. Мен өзім Алматы облысының Шелек ауданындағы Қаратұрық ауылынан боламын. Білесіздер ме, мен өмірімді жоспарлап та қойған едім. Зауытта токарь немесе фрезерлеуші мамандығына оқып, кейін мүмкін зауыттан пәтер беріп, қалада тұрамын деп ойлаған болатынмын. Армандарым орындалмады. Ерікке шыққан кезде, зауытқа оралмадым, десе де олар шақырған еді. Қайтып оралу - адамгершілікке жатпайды. Мен үшін оларда қиындықтар туған болатын. Ауылыма қайтып келіп, құрылыста, сосын темекі егуші болып жұмыс жасадым. Қазір егін шаруашылығымен айналысудамын - көкөністер, жемістер, ақырындап өмір сүріп келеміз. Сонымен қатар, балаларымды тәрбиелеймін. Өкініш жоқ. Алайда, денсаулығым нашарлады. Қазір алаңға шығар да едім, тек мүмкін әлдебір статусты қорғап қалу үшін. Желтоқсандықтар үшін, әрине. Ал ол кездері жас болдық, әділеттілікке сенген едік. Бізде жатақханада заң болды: бір бауырымызды ренжітсе, біз ол үшін тұратын едік. "Барамын-бармаймын, қазақ - қазақ емес" деген болмады. Біздің көзқарасымыз бойынша әділетсіздік болды, сол үшін де біз күрескен болатынбыз.

6. Әлімжан ОМАРОВ, 43 жаста
Менің туған күнім 17 желтоқсан. Бұл маған сотта көмектесті. Мен орыс тілінде айтылған тұжырымдаманы еске сақтап қалған едім: "қылмысты істі жасаған кезінде кәмелетке толмаған болатын". Кәмелетке толмаған жасымда, 8 сыныпта Шымкенттен Алматыға келдім, жанұямызда жеті бала бар, мен оның екіншісімін. Мектеп-интернатта физика-математика бағытында оқыдым, бітіріп, КазГУ-ге оқуға түстім. Сол күні жастар "Жаса, Қазақстан!" айқайымен көшелерді бойлай жүріп жатты. Мені курстасым ұстап берді. Кім екенін айтып не керек? Жамбылдың тергеушісі менен жауап алды. Біз ол кездері орыс тілін нашар білетін едік. Ол менен қазақша сұрайды, орысша жазады. Мен қол қоямын. Қалағанының барлығын жазды. Кейін сотта мен Құрманғазы Рахметовтың ісі бойынша қарсы куәгер ретінде шығатынымды білдім, оны айыптайтын қағазға қол қойыппын. Аудармашы сот залында маған аударған кезде, мен бірден ол сөздерден бас тарттым. Олар мені жалған көрсетулерім үшін жауапқа тартатынын айтқан болатын. Мен келістім, адамға жала жаба алмаймын. Мен сотта оның көзіне тік қарап тұрған едім. Барлық газеттерде Құрманғазының ісі жайлы жазған болатын. Егер тіпті 2 жыл берсе де, үйге әскерге кеттім деп жазамын деп ойладым. Олардың көздеріне қалай қараймын? Бірақ әкем газеттердегі мақалалардың бірін оқып: "Балам, бұл расымен де сенбісің?" - деп сұраған болатын. Барлығын айтуға тура келді. Ол маған ұрыспады, маған сенген болатын.
Адвокат іздестіре бастадым. Ешкім "халық жауын" қорғағысы келмеді. Тек заңфакультетінің түлегі, жас бір қыз келіскен болатын. Бұл оның бірінші ісі боды, ол жақсы дайындылды. Ақпараттар жинап, мектепте жақсы оқығынымды айтты, мен мектеп кезінен жұмыс істедім, мақтау қағаздарым бар. Прокурор колонияда болумен, 4 жыл сұрады. Мен оны естіген кезімде, демім тартылып қалды. Қорытындысында шартты 6 ай берді, "химияға" жіберген болатын   (Еңбекке тартумен шартты мерзім)
Мен үйге жұмыс жасау үшін қайтып оралдым. Мені қанағаны тек - ата-анамның үмітін ақтамағаным. Бізден нашақор, арамтамақ, "халық жауын" жасады, қолдарымен көрсететін. Бригадада жұмыс жасадым, біз жүзімді алдық, есімнен алжасып кетемін деп ойладым. Мен жайлы өсек айтып жүрді және мен өз қорғанышым үшін ештеңе айта алмадым. Сіз мұны түсінбейсіз. Әкемнен қасымда адам болмайтындай жұмыс табуды сұрадым. Мені қойшының көмекшісі етіп алды. Дала, қойлар және өзің жалғыз. Барлығы жайлы ойлап отыруыңа болады. Осылайша жарты жыл өтті. Мен сол кезде ешқашан Алматыға оралмаймын деп ойладым, оны жек көрдім. Мен кетіп бара жатқанымда жақсы оқыдым, барлығы білетін, ата-анам мені мақтан тұтатын. Мерзім аяқталғаннан кейін әскерге кеткен болатынмын, Монғолияда қызмет жасадым. 91 жылы оқуыма университетке қайта келдім, бітіріп аспирантураға түскен болатынмын. Бірақ кейін ғылыми қызметті тастау керек болды - қиын болатын, отбасымды асырау керек: базарда сауда жасадым, жүк тасымалдаушы болдым, кез-келген жұмысты алатын едім. Білесіздер ме, бұл өмір сабағынан мен бір басты нәрсе алғаным - не болмасын, адамдықты жоғалтпау. Бұл менің қолымнан келді сен сенемін.

7. Эльмира, 43 жаста
Он жеті жаста болдым, алыс шаһардан келген қыз. Профтехучилищені бітірген болатынмын, бөлу бойынша жұмысқа кеттім. Барлығы ереуіл жайлы айтып жүрді, біз жатақханадан сол жаққа бет алдық. Көшеде адам көп болды, Абай көшесім жүрдік. Алдымыздан үш милиция шығып, бізге иттерін жіберген болатын. Жігіттер әрине ашуланып кетті, сөйтіп иттердің үстінен барлық жұрт өтіп кеткен еді. Сол кезде ескертпе атуларсыз, жұртқа бағыттала оқ атқан болатын. Ол қандай оқ болғанын білмеймін. Меніңше, ешкім жарақаттанбады. Барлығы ызаланған еді. Сол милиция қызметкерін соққының астына алды. Біз алаңға бара жатқан жол бойы оның тірі қалу, қалмауын ойлап келдім. Көп жылдар бойы ойлағаным - кімнің дұрыс болғаны. Біз адам емеспіз бе, атып несі бар?
Алаңда ине шаншар жер болмады. Мүмкін, бұл менің сұрағымның жауабы шығар. Бізді қуып жіберді, басқа жақтан кіре бердік. Мұздай сумен шашты, менің шашым ұзын болатын, таңертең оларға мұз қатып қалыпты. Сол сезімім әлі есімде. Жылыну үшін от жақтық. Бұл оқиғалардан кейін, мен және тағы бір қызды наурыз айына дейін ІІАБ бойынша алып барған болатын. Екеумізді қинаған болатын, сол кездері көбісін қинады...Бір қызды қаза болды деп ойлаған еді, ал ол мәйітханада есіне келді. Барлығымыз қиындықтардан өттік. Көпшілік мұны есіне алғысы келмейді. Әкем мені қолдаған болатын. Анам...Қазір үш балам болған кезде, оны түсінемін. Мен ана ретінде балаларымды ешқайда жібермес едім, өзім-ақ баратын едім. Бұл аналық ырықсыз сезім.
Жылдар өте, бұл күн мен үшін мерекеге айналатын шығар, бірақ әзірше ол жай ғана маңызды күн. Әр желтоқсан сайын, бұл күндері, қандай да бір қорқыныш болады. Мүмкін, ол ғайып болуы үшін 26 жыл аз шығар.

8. Нұрман ШЫНЫБАЕВ, 47 жаста
Мен Чунджаданмын, 1986 жылы техникумда оқыдым. Қазақ мектептерін бітіргендер орыс тілінде қалай оқитынын түсінбеді. Барлығымыз адасулы болдық. Орыстар бес алғанда, біз төрт алатынбыз, себебі тілден қиындықтар болатын. Сессияларды соңғы болып тарсыратын едік. Сондықтан біз алаңға шықтық. Біз орысқа емес, қазақстандық емеске қарсы болдық. Біз елімізден шыққан адамға, елімізде білетін адамға келісетін едік
Бастапқыда барлығы жанжалсыз болды. Қызудың барлығы іште болатын. Бірақ көріністі тоқтату үшін, арандату, төбелес болу керек еді, бұл бізді тарату үшін себеп болар еді. Біз қазіргі әнұранды айттық. Алаңдардан адамдарды тарқатып жатқан кезде, мені Уазикке қамап қойды, жарты сағат ұстаған болатын. Бір полковник келіп, сөгіс айтып, жіберген болатын. Қорытындысында мені ұстады, оны ұрған адамға ұқсайды деп жала жапқан бір жәбірленуші адам табылды. Істі жылдам таратып, бір айдан соң мені 8 жылға қамауға алды. Осыншама кісі өлтіруге береді, ал мен ешкімге қол жұмсамадым. Сот залында анам жылап жіберді. Сосын деңгей бойынша - Маңғышлақ, Қызыл-Орда, Екібастұз, Жамбыл. 87 жылы әке-шешем маған Қызылордаға келді. Кейін әкемді көрген жоқпын, бір жылдан кейін о дүниелік болған болатын.
2,5 жылдан кейін менен бір бапты алған болатын. Сөйтіп 3 жыл отырып шықтым. Оқып жүрген едім, үздік студенттердің қатарында болдым. Сөйтіп кенеттен ең нашар қылмыскерге айналдым, жақын адамдарым мен болашағымнан айырылдым. Бұл әділеттілік пе? Үлкен әділетсіздік!

9. Асқар БЕКБОСЫНОВ, 46 жаста

Мектеп кезінде жақсы сызатынмын, сондықтан әскерден кейін сәулет өнерінің техникумына түстім. Үйлер салғым келді, бұл жақсы жұмыс. Сөйтіп қазыналық үйге түстім. Өзім Аралдан боламын, Алматыда техникумның жатақханасында тұрамын, ол алаңнан 5 минут жол жүретін жерде орналасқан. Мен әрине жағдайды білген кезде алаңға бардым. Мен айтпақшы, жатақхананың старостасы болған едім. Кішкентайларды, 15 жастағыларды, 8 сыныптан кейін түскендерді жібермедім. Қыздарды жатақханадан шығармадым. Ал үлкендерін өзін жинаған болатынмын. Бізде Лениннің суреті болды. Қыздардан далап алып, "әр елге - өзінің көсемі" деп айтқан әлемдік пролетариаттың сөзін жазған болатынбыз. Сол суретпен мені суретке түсірген болатын.
Көлікті жиналған жұртқа бағыттай жіберген кезде, адамдар бір-бірінің үстіне құлай бастағаны есімде. Ағаштан жапырақтар түскендей, адамдар құлады, түсінесіздер ме? Барлығын, тіпті қыздарды да келдекпен ұрды. Бізден алқаштар мен нашақорларды жасады. Ал мен ол кездері тіпті шылым шекпедім, қазір шегемін. Жаңа жылда үйге, Қызылордаға барып келіп үлгердім. Алматыға келдім. Техникумда маған барлығы бір қызық қарайтын, бірақ ешкім себебін айтпады. Досымды таптым, ол мені бірнеше апта іздестіріп жүргендігін айтты. Бөлмемде екі күн жаттым. Сосын мерекелік костюм киіп, тіпті галстук тағып, оқуға бардым. Сол күні екі жігіт те галстук тағып келген болатын. Мені алып кетті, бір ай АҚК-ның жертөлесінде ұстады. Онда ештеңе болмады: төсек-орын, матрас, ештеңе болмады. Жауап алады, ұрады, жертөлеге алып барады, осылайша күні-түні уақытым өтті. Тіпті терезе болмады, уақытты білмедім. Арасында соққыға жыққан адамдарды да алып келетін. Олардан да жауап алған шығар. Бір жігіт маған - Сейфуллиндағы изоляторға сұран, сені мұнда заңсыз ұстауда, - деп айтқан болатын. Мен сұрандым. Ал онда, сенесіздер ме, сағат сайын серуендеуге болады! Қорытындысында мені 2 жылға соттаған болатын. Мен сондай жеңілдеп қалдым. Неліктен? Мені өмір бойы отырғызады немесе ату жазасына жібереді деп ойлаған едім. Сөйтіп мені Балқашқа жіберді, ал онда әскерде қызметте болған едім. Анамның сол кезде маған айтқаны: сені Алматыға жіберуге болмайды, бір нәрсе болса, Жезқазғанда жоғалып кетесің, біресе әскерде, біресе түрмеде. Жалпы, нашар болған жоқ. Онда да адамдар бар. 87 жылы мені жүк тасымалдаушы қаққан болатын, аяғым сынды. Мені Карлагқа жіберді, "халық жауы" ретінде аяғымды кеседі деп ойлаған едім. Бірақ кеспеді.
Қазір балаларым бар, үш қызым және ұлым. Жұмаққа түсесің дейсің бе? Тозақ та болсын, тек Балқаш емес. Бақыттымын ба? Сұраққа жауап бере алмаймын. Қиын. Көп армандайтын едім, бірақ ештеңенің сәті түспеді. Біз алаңда тәуелсіздік үшін күрестік, сөйтіп оны алдық. Шын айтсам, біз мұндай мемлекетті армандаған жоқпыз. Барлық адамдардың тұрмысы жақсы болғанын қаладым, бүгінгідей емес: біреу алтынның астында, ал бір аштықта отыр.

10. Кенжебай ОТАРБАЕВ, 48 жаста
1986 жылға дейін Тольяттиде әскерде болып, туып-өскен Жамбыл облысына барып, Бішкекте жұмыс жасап үлгерген болатынмын, ол кезде қазіргідей шекаралар болмады, барлығы оңай және жақын болған еді. Сосын әскерден сыныптасым келді, мен оны күткен болатынмын, екеуміз Алматыға политехке оқуға келдік. Сол жылы түсе алмадық. Күндіз ЖҒК-де жұмыс істедік, кеш құрым курстарға баратынбыз: мен инженер болғым келді, тіпті биге де бармайтынмын, тек емтихандарға дайындалып, жұмыс істедім. Бірақ сөйтсе тағдырыма ол жазылмаған екен. 17-сі біз терезесінен адамға толған алаң көрінетін обьектті тапсырған едік. Біз 6-7 адам болдық, объекттен кетіп қалдық. Ән айттық, Қонаевты талап еттік, плакаттар ұстадық. Бірнеше адамды Үкімет Үйіне кіргізді, сосын оларды ұрып, тұтқындағаны жайлы білдік. Келесі күні біз қайта келдік. Қақтығыс басталған сәт есімде қалды. Мен сол кезде ортасында, "Мұхит" дүкенінің қасында тұрған едім. Кенет барлығы жүгіре бастады, менің басымды жарып, саусағымды сындырған болатын. Жарақат пунктіне барып едім, мені ұстап алып, Алма-Аты 1 ауданындағы тергеу изоляторына алып кетті. Төрт жігіттер камерасы, екі қыздар камерасы болды. Қатты соққыға жықты, тамақтандырмады. Тек кеш құрым жарты кесе шәй мен бір тілім нан ғана берді. Камерадағылардың барлығын ұрған, біреуінің көзі шыққан, біреуінің аяғы сынған, дені сау ешкім жоқ. Мені Жаңа жылға дейін ұстаған болатын. Үйге барып келдім, келгенімде қайтадан ұстады. "Стақанға" отырғызды. Ол не екенін білесіздер ме? Онда тұра алмайсың, жата алмайсың, тек жартылай отырасың. 7 ақпан қалалық соттың төртінші қабатында сот болды. Сол күні желтоқсаншылардың істері бойынша барлық қабатта сот жүргізілген болатын. Мені 6 жылға соттады. Маңғышлақ – Тараз – Қостанай, қатал тәртіп болды. 2 жыл 3 ай отырып шықтым, 89 жылдың наурыз айында бостандыққа шыққан едім. 1 сәуірде үйдегілер сенбеді - қалжың деп ойлаған болатын. Алматыға қайтып келемін деп едім, бірақ анам қаты сырқаттанып қалды. 91 жылы келдім. Метро-құрылысшы болып жұмыс істедім. Қазір мектепте шаруашылық меңгерушісімін. Балаларым ер жетті. Айтпақшы, менің үлкен ұлымды үзеңгілестерім Қайрат Рысқұлбектің құрметіне Қайрат деп есімін қойған болатын. Ол да сол сияқты патриот болсын, бірақ бізге қарағанда оның армандары орындалсын.

11. Ұлжалғас ИСАБАЕВА, 54 жаста

Көлсай көлін білесіздер ме? Менің туып-өскен жерім, табиғаты көз тартарлық. Алматыға 1974 жылы келдім. Тігінші-моторист болып жұмыс жасадым, техникумда оқыдым. Күйеуге шықтым, 1979 жылы қызымды босанған едім. Тұрмысым оңай болмады. Ал ауылдан ата-аналарым қалаға келген кезде, олар өздерін шет елдік ретінде сезінетін. Бұл егер біз тілін білмей, шет елге барғандай сезім. 1986-жылы Нархозда сырттай оқып, тасшы-монтаждаушы болып жұмыс жасадым, басқа орыс тілсіз жұмыс таба алмадым. Әрине алаңға бардық, біз айнабұлақ ауданынан барған едік. Жаяу жүрдік. Мені ІІАБ-да 18 күнге қамауға алды. Барлық әйелдер мен оларды үгіттегенімді айтты. Жанұям мені қайда екенімді білмей тұрғанда бес күн балам көшеде жүрді. Ол кезде мен қызыммен тұратын едім. Сіңілім келмегенше, қызыма ешкім қарамады. Мені соттаған да жоқ, істі жапқан да жоқ. Барлық уақытта менің артымнан біреу жүретін. Аңдыған болатын, әр кез қандай болмасын араңдатулар болды. Жұмыста мені бірнеше рет соққыға жықты. Физикалық тұрғыда мықты болған едім, қарсылық көрсете алдым. Сосын бастығым мені шақырып алып: "Колбиннен кешірім сұра, сонда сені жайыңа қалдырады" - деп айтқан болатын. Мен бармадым, мен еш жаман қылық жасамадым, бар болғаны алаңда тұрдым. Анам барып, менің атымнан кешірім сұрағанынан кейін ісімді жапқаны жайлы сосын білдім. Мен ұлтшыл адам емеспін, дұрыс түсініңіздер. Жақын құрбым - Марья Дмитриевна, екінші күйеуім – еврей. Менен қандай ұлтшыл адам шығады? Біздің де құқығымыз болғанын қаладым. Қазір немерелерімді де осылай тәрбиелеймін. Қазақша бесік жырларын айтамын, оларға ұнайды.

12. Алибек МУЗАФФАР, 55 жаста

Мен көнбіс адам емеспін. 1986 жылы 28 жаста бодым, артымда әскер, аяқталмаған биофак бар. КОКП тарих мұғалімімен соңғы курста ұрысып қалдым. Әскерге кеттім, қайтып келдім, басқа институтқа түсіп, жұмыс жасадым. Балаларым бар, ол кезде екі қыз еді, қазір енді үшеу. 18 желтоқсан жұмыстан жігіттерді жинап, автобусқа отырғызып жолға шықтық. Алаңда болған жайт бәрінің есінде қалды. Қайтадан айтып не керек? Мені жұмыстан бір әйел ұстап берді. Мен оны іліктіреді деп қорыққаны болар. Ісімді жылдам тергеді, 28 қаңтар сот өтті. Прокурор 9 жыл сұрады, сот төрешісі 4 жыл берген болатын. Алматыдан алыс Маңғышлаққа жіберді. Кейін Татарстан, Челябинск, қайтадан Қазақстан – Петропавловскке жіберді. Мені ешқайда қабылдамады. Зонада бас тартатындар деген түсінік бар. Еріктегілер егер қатқыл жұмыс киім кисе болды, барлығы зэк, яғни барлығы бірдей деп ойлайды. Ал оның әртүрлі түстері бар. «Қызыл», «қара», «көк». Бас тартушы - «қара», зоналық тәртіпті қабылдамайды, олармен өмір сұрмейді. Мен оларды қалайша қабылдайды екенмін? Мені жазықсыз соттады. «Қызылдар» - мені жақтырмайтындары түсінікті, "қараларға" бәрібір болды. Түрме - мемлекеттің кішкентай көшірмесі, организмнің кішкентай клеткасы болып табылады.
89 жылы ісімді қайта қарады, сөйтіп тек 90 жылы ғана шыққан болатынмын. Неліктен? Мүмкін шығарғысы келмеген шығар.(Күледі) Біреуге түрме, біреуге үйі жат деген нақыл бар. Түрме - маған емес, мен түрменің адамы емеспін. Түрмемен өмір сүретіндер де бар. Абақтыда жағдайым нашар болды. Қорқынышты емес, нашар болды. Ұйқым қашты, түсіме жиі балаларым кіретін. Ол кезде олардың жастары 1,5 және төртте болған еді. Ерікте жүргенімде олармен көп уақыт өткізетінмін, мені олар қатты жақсы көреді.  Көзімді жұмсам - көз алдымда балаларым тұрады. Ашатын болсам - зона. Сол сәттері қолымда автоматтың болмағаны жақсы болды.
Әділеттілікті жақсы көремін. Сол кезде осы әділеттілік үшін алаңға бардым. Әділетсіздік орныққан кездер еді. Мені әкем кәніраттаған жоқ па деп сұраған едіңіздер. Менің нағашы атам 37 жылы ату жазасына кесілген болатын. Атам 3 жыл тергеуде болды, байдың ұлы болатын, атудан аман қалды, бірақ туберкулезбен ауырып, 54 жылы дүние салды. Мұның бәрі әкемнің есінде еді, мен де ұмытқан емеспін. Сондықтан кейбір жағдайларға менің қатынасым басқаша бола алмайды. Айтпақшы, мойындайтын жайт, қазірдің өзінде менің көп затқа қарным ашады. Ауысқанның барлығы - тек көрініс үшін.

13. Қасым АБІЛҚАИРОВ, 46 жаста
1986 жылы архитектуралық университеттің екінші курс студенті болдым. Сол күйі оқуымды бітірмедім. 17-сі күні мен алаңға шықтым, мені онда ұстаған болатын. Иә, соққыға жықты, барлығын ұрған болатын. Сотта мені біреулерге бас салды деп айыптады, ал мен тіпті оларды білмеймін. Сотта анам болды. Мен сотта "жәбірленушілерге" тек бір ғана сұрақ қойдым: мен оларға соққыны қай қолыммен бердім. Оң қолмен екенін айтты. Ал мен туғалы солақаймын. Бес жылға отырғызды. Маңғышлақта, кейін Сібірде болдым. Сосын жаза өтеу мерзімін екі жылға дейін қысқартқан болатын.  89 жылы ерікке шықтым, басқа желтоқсаншыларға қарағанда мені толық тек он жылдан кейін ғана ақтаған болатын. Ең қиын болған жайт, анам түрмеге келген кезде маған "Сендерсіз қалай боламын?" - деп айтатын. Ол үнемі "сендер" деп айтатын. Мен түсінбейтінмін, сөйтсе үлкен әпкемді де қамауға алған екен. Ол алаңда болған, оны да соттаған екен, ал мен ол жайлы түрмеде білдім. Ата-анамның жағдайы не болатынын ойлаған едім. Бұл ауыр соққы болды. Мен мұның барлығын есіме түсірмеймін, ұнатпағанымда емес, жай ғана есіме алмаймын. Қолымнан бір нәрсе жасау келді ма екенін білмеймін, бірақ ештеңеге өкінбеймін. Ауылдан келген жігіттерге расымен де қиын болды. Олар жақсы оқитын, тек тіл мәселесі ғана кедергі болатын. Бір кездері өзіміздің ата-тегімізді ұмытып бара жатқандай сезінемін. Бірақ, болған оқиғаның болмауы мүмкін емес еді.

14. Мархаба ИБРАИМОВА, 47 жаста

Заңгер немесе тілші болуды армандадым. Семей облысының Мақаншы ауылынан арман қуып Алматыға келдім. Жанұяда бес қыз баламыз және бір інім бар. КазГУ-ге түсуге қорқып ҚызПи-ге құжаттарымды тапсырдым. 86 жылы соңғы курста болдым. Бізде көбіне ауылдан келген қыздар оқыды. Жатақханамыздың қасынан жиын жұрт өтті, көпшілігі жігіттер. Олар бізге: «Бізбен жүріңдер, біз алаңға наразылығымызды білдіруге бара жатырмыз» - деп айтқан болатын. Біз асығыс киініп, далаға шықтық. «Атамекен» және қазіргі әнұранды айтқан болатынбыз. Мен құрбыммен трибунаның жанында тұрдым. Жиналған нуда не болып жатқанын білмедік. Трибунада біреу сөз сөйледі, меніңше онда Бағланова да болды. Бірақ Қонаев шықпады. Сосын барлығы жаурап, ашуланып, бір-бірлерін итере бастады. Менің құрбымды үш адам ұстап алды. Оның айқайлағаны сонша, мен кете алмадым. Мен көмекке түсе алмайтын едім, мені бірден бұрмалап алатын еді. Ол 300 сом тұратын қоңыр пальтода жерде жатты. Ол отбасында ең үлкені болатын, жақсы киінетін. Оны жіберулерін сұрадым. Милиционерлердің бірі оны жібере салып, мені ұстап алды. Бізді трибунаның артына алып кетті. Онда милициялардың көліктері, "Жедел жәрдем" тұрды. Артымнан біреу қатты тепкенін сездім. Ол дәрігер екенін мен анық білемін. Оның халаты курткасынан көрініп тұрған болатын. Қалпағым түсіп қалды, неліктен екені белгісіз, осындай сәтте қалпақ туралы ойлап тұрдым. Ата-анамызға ауыр екенін білдік, студентке барын беретін. "Қалпағым, қалпағым!" - деп сұрай бастадым. Сол дәрігер қалпағымды алып, басыма қатты күшпен кигізіп жіберді. Бізді адамға лық толы көлікке отырғызды. ІІАБ-ге алып келді, Зәуреш құрбымды тауып, қатты қуанып кеттім. Камералардың барлығы толған, барлығы соққыға жығылған. Ол Фрунзендік ІІАБ болатын. Бізді кәріс-әйел тергеушінің кабинетіне алып барды. Ол бізбен сөйлесе алмады. Біз оны түсінбедік, сөйтіп бізді жас қазақ-тергеуші алып кетті. Зәуреш шыдамай, жылай бастады. Ол 2 қаңтар күні күйеуге шығу керек болатын, жігіті оны іздестіріп жүрді. Оның суретін көрсетті. Сол тергеушінің атын білмеймін, бірақ мүмкін жақында үйленген немесе ғашық болған шығар, ол бізге көмектесіп, жіберген болатын. Оның есімі есімде жоқ, бірақ кейде оны, 26 жыл өткенде тапқым келеді. Сосын мені "құлықсыз қылығым" үшін ҚызПи-ден, комсомолдан шығарып жіберген болатын. "Құлықсыз қылығым" үшін екенін университетке қайта түскен кезімде білген едім. Өзіммен ақталу жайында анықтамам болды. Ештеңеге өкінбеймін. Қазір университетте жұмыс жасаймын. Сол кездері-ақ маған адамгершілігі мол адамдар жолығатын. Бастысы осы.  

15. Тынышбек ЕСЖАНОВ,  47 жаста
Бүгін Аллахқа не үшін жалбарынатынымды білесіздер ме? Сол кездері менде бір күш пайда болды, ол көмектесті деп ойламын. Жүзімдік ауылынан келген едім. Біз жанұяда 10 ағалы-сіңілі болдық, мен екіншісімін. Әскерден келіп, шаруашылық институтына түстім. Сол күні ақылмен ойладым: "егер барсам, қиындыққа шалдығамын". Мен шықтым, жарты сағат тұрдым, сосын жиналған жұрты тарқату басталды, БТР, келдектер. Менің қолымда "дипломат" болған еді, ішінде кітапхананың кітаптары мен құжаттар болды. Сол күйі қайтып бермеді. Алаңнан кетіп бара жатыр едім, жерде бір әйел жатты, оны көтеріп, жүріп келе жатқанымда, бізді үш милиция ұстап алып, соққының астына алды. Дипломатпен басымды жауып, айқайлай бастадым. Өмірімде төбелесіп көрмегенмін, төбелесуге тура келді. Сол уақытта капитан, есімі Серік, мені ажалдан құтқарды, ешқашан оны ұмытпаймын. Ол маған қарсылық көрсетпеуімді айтты, бізді автобусқа алып барды. Әл-Фараби көшесімен жүріп келе жаттық. Біз автобустың терезесін сындырып, қаша жөнелдік. Бұл соғыс болатын, ал қазір оны "оқиға" дейді. Тауға қашқанымыз есімде, сонда мен Алматыны үстінен бірінші рет көрген болатынмын. Қашу керек, ал мен тамсана қарап тұрдым. Сөйтіп жатақханаға оралдым. Бірақ дипломатым алаңда қалып қойған болатын. Ондағы құжаттарым арқылы мені тауып алды. Мен өмірімде тіпті ешкімді де ренжіткен емеспін, сөйтіп түрме, тергеу мен үшін сандырақ болған болатын. Бізден қуылғандарды жасады, нашақор деп атаған болатын. 5 ай тергеу изоляторында отырдым, осы уақытта бірде бір рет жуынбадым. Мүлде! Бес жылға отырғызып, Петропавлға жіберген болатын. "Қызыл зонаға", онда тәртіп өте қатал. Әскерде егер соққының астында жүрсең сені әлек дейді, ал мұнда - "әлжуазсың". Соққыға қалсаң - әлжуазсың, айтқандарын орындайсың. Мен онда төбелестім. Құдай маған денсаулық берді, естисіздер ме, мен төтеп бере алдым! Ондағы дәрігерлер мені шыдамайды деп айтқан болатын. Ал мен тірі қалдым. Бойым бір метр және алпыс см, салмағым 40 килограмм болатын. Онда орыс бригадирі болатын, ол: "Мына жігіт бөлек жұмыс істесін" - деген еді. Мені жайым қалдырды. Оқи бастадым. Уақытты босқа өткізіп не керек? Дәнекерлеуші, токарьға оқыдым. Кітаптар алып келуін сұрадым, оқуымды аяқтағым келді. Мен отырған кезде, бір барак күйіп кетті, 27 адам тірілей өртенген болатын. Сол кезде жасақтағыға айттым: "Менің барагым өртеніп кетпегенше, мені жедел шартты босатуға жіберіңіз". Ол өтінішімді орындап, мен бостандыққа шықтым, оқуымды аяқтадым. Мені аспирантураға ұсынып, кейін ғылым кандидаты болдым. "Нашақор" ғылым кандитаты болды. Қазір ғылыми қызметкермен және Құдайға мені қалдырмағаны үшін күнделікті алғысымды білдіремін.

Жолымбет Мәкішев. Ресей екі жылдан кейін ыдырайды

Жолымбет Мәкішев. Ресей екі жылдан кейін ыдырайды

АҚШ-тың Орталық барлау басқармасының сарапшылары «2015 жылға қарай Ресей 6 немесе 8 мемлекетке ыдырап кетеді» деген болжам жасады. Осы ұйымның сайтында  (http://www.cia.gov) әлемнің алдағы 10 жылдағы даму барысына жасалған жоспарында Орталық Азия республикаларымен шектесетін Ресейді қазір тұрақсыздық жайлағанын және жуық арада бұл елдің іргесі сөгіліп, бірнеше мемлекетке бөлінетіні айтылыпты. Бұған  қазіргі Ресейдің тым тұйықталып, барған сайын экономикалық әлеуетінен айырылып бара жатқаны түрткі болатын көрінеді. Жалпы ЦРУ мұндай болжамдарды 2000 жылдан бері жасап келеді. Алайда орыс саясаткерлері бұған келіспей отыр. Олар: «Ары кетсе, Ресейдің ішкі жағдайы әлсіреуі мүмкін, бірақ БҰҰ-дағы қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшесі болып қала береді» – деген уәж айтады.
Дегенмен, Орталық барлау басқармасының болжамы Ресейдегі қазіргі таңдағы қалыптасқан  экономикалық жағдайды негізге алып жасалғаны шындық. Қазір іргелес елдің ғылыми, техникалық және адам тұрғысынан алғандағы әлеуеті әлсіреп барады. Ішкі қайшылықтары үдей түскен Ресейде алдағы жылдары ыдырап кетпесе де, үлкен өзгерістердің орын алары сөзсіз. Себебі орасан үлкен территорияны алып жатқан, қазба байлықтары көп бір ғана Сібірдің өзінде Ресей халқының бес-ақ пайызы тұрады екен. Бұл территорияға көз тігіп отырғандар көп. Оған Қазақстанның да қақы бар. Өйткені бұл бір кездері ата-бабаларымыз мекен еткен  аймаққа жатады. Орыстар оны кейін отқарудың күшімен бізден тартып алғаны – талас тудырмайтын тақырып.
Ал Ұлбыританияның бұрынғы премьер-министрі Маргарет Тэтчер: «Сібір сияқты алып аймақтың Ресей сияқты бір ғана мемлекетке қарағаны – әділетсіздік» – деген болатын.  Орталық барлау басқармасының бұл болжамы қазір Ресейде түрлі пікірге түрткі болуда. Үкіметбасылары Дмитрий Медведев бұл жөнінде: «Егер біз елдің элитасын ұйыстыра алмасақ, Ресей біртұтас мемлекет ретінде жойылып кетуі мүмкін. Соңғы жылдары біз елдің бірлігін арттырып, экономикалық өсімнің тұрақтылығына қол жеткіздік. Ал, егер бейқамдыққа бой алдырып, бүлікті бетімен жіберіп алсақ, ол жақсылыққа апармайды. Онда қазіргі Ресейдің ыдырауының қасында Кеңес Одағының тарқауы баланың ойыны сияқты болып көрінуі мүмкін..Оның соңы біздің алыс-жақын көршілерімізге де оңай тимейді..» – деген болатын.
Медведев, сонымен бірге, президент пен үкіметтің барлық күш-жігері қазір Ресейде мемлекетті тиімді басқарып, оның бүгінгі шекарасын сақтап қалуға мүмкіндік беретін күшті саяси және қаржы жүйесін құруға жұмсалып жатқанын айтып өтті. Десек те,  көптеген сарапшылар: «Егер Ресей, шынымен де, ыдырайтын болса, ол солтүстік Кавказдан басталуы ықтимал,» – деген пікір айтуда..Себебі бұл өңір қазір федерациядағы ең тұрақсыздық жайлаған өлкелердің бірі болып отыр..
Тарихқа көз салсақ, әр империяның дамып-өркендеп, кейін тарих бетінен біржола өшіп кететін кезеңдер болады. Тіпті, біржола жойылмаса да, түбінде тулақтай жерге ғана иелік етіп қалады. Адамзат шежіресіне үңілсек, империялардың бірде-бірі 400 жылдан ұзақ өмір сүрмеген екен. Қазіргі Ресей федерациясы да өзінің өмір сүру шегіне жеткендей.. Сондықтан «Оның кәрі қойдың жасындай ғана жасы қалды» деп болжап отырғандардың сөзінде ақиқат бар сыңайлы..

Жолымбет Мәкішев. Қырғыздар орыс тілін қолданыстан алып тастады

Жолымбет Мәкішев. Қырғыздар орыс тілін қолданыстан алып тастады

Қырғыз премьер-министрі Жантөрө Сатыбалдиев  «ҚР мемлекеттік тіл туралы» заңына айтарлықтай өзгеріс енгізуді көздейтін қаулыға қол қойды. Бұл құжат күшіне енсе қырғыз республикасының конститутциясында осыған дейін «ресми тіл» мәртебесін алып келген орыс тілі қолданыстан алынып, құжаттама жұмыстарының барлығы түгелдей қырғыз тіліне көшеді деген сөз. Іргелес елдің әділет министрлігі қырғыз республикасындағы заңдарды «ҚР-ның мемлекеттік тіл туралы» заңына сәйкестіндіру үшін  алдағы уақытта  барлық ресми құжаттарға  түзету енгізуді жоспарлап отыр. Мұндай құжатқа ел президенті Алмазбек Атамбаев Наурыз айының басында қол қойған болатын. Қазір аталған заңды алдымен Ресейдің ақпарат агенттіктері қызу талқылай бастады. Өзге мемлекеттің ішкі ісіне жөнсіз араласып жаман үйреніп қалған орыс саясаткерлері бұны «орыстардың құқын бұзу» деп даурығып жатыр. Алайда «ит үреді, керуен көшеді» дегендей, қырғыз билігі  ешнәрсеге алаңдамай  маңызды құжатты қабылдап  жіберді. Бішкектегі саясаттанушы Марс Сариев бұл туралы былай деп пікір білдірді: «Сыртқы саясаттан себеп іздеудің қажеті жоқ, бұл елдің ішкі мұқтаждығынан туған қалыпты шара. Қазір орыс тілін білмейтін ауыл тұрғындарының арасында оппозицияның беделі өсіп барады. Сондықтан олар ұлттық мүддені батыл көтере бастады. Қайда қарасаңызда «Қазір қырғызды орыстілділер мен «жаттілде сөйлейтін» саясаткерлер басқарып отыр» деген пікірді естисіз. Билік үшін бұл қауіпті құбылыс. Сондықтан үкімет оппозициядан бұл бастаманы тартып алып, бірінші болып электораттың көңілін табуға талпыныс жасады». Бұдан өзге қырғыз тілін білмейтін шенеуніктер бұдан былай айыппұл төлейтін болады. Электоратпен етене байланыс орнатуға ұмтылған ел үкіметі қырғыз тілінің қолданыс аясын кеңейту үшін осындай қадамға баруға мәжбүр болып отыр.  Енді қырғыздардың бұл бастамасы құдай қосқан көршісі Қазақстанда да қолдау табуы ықтимал. Өйткені заман талабы соған қарай беттеп барады.

Тоғайбай НҰРМҰРАТҰЛЫ. Орыс тілі теріскейге «ығысып» барады

Тоғайбай НҰРМҰРАТҰЛЫ. Орыс тілі теріскейге «ығысып» барады

Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары мен екі мыңыншы жылға дейін Бұрынғы Ақмола қазіргі Астана қаласында жалғыз орыс тілі ғана үстемдік етті. М. Шаханов ағамыздың жанайқайы мен Үкіметтің қазақ тілін дамыту жөніндегі 2000-2010 жылдарға арналған бағдарламасы үлкен серпін беріп осы он жылда Астана қаласында орыс тілі мен қазақ тілі теңесті. Өйткені, оңтүстіктің төрт облысы мен батыстың үш облысында, әсіресе облыс орталықтарында жаппай қазақылану жүрді. Бұл осындағы қазағы бар басқасы бар, тек орыс тілін «мойындаған» мемлекеттік мекемелерде істейтін жандарға психологиялық соққы болып тиді. Олар үдере көшіп солтүстік облыстарға, Астанаға қоныс аударды. Астанада орыстар аз қалғанымен басқа өңірлердегі «орыстанған»  қазақтардың шоғыры жиналғандықтан «шалаорыс», «шалақазақ» тілдері өмір сүрді. Қазіргі таңда қазақ тілін дамытудың 2010 – 2020 жылдарға арналған үкіметтің бағдарламасы да орыстанған қазақ пен қазақ тілін мойындағысы келмейтін өзге ұлттарға «жайсыз» тиіп, жылдан – жылға бір тілге яғни қазақ тіліне ауысып бара жатқанымыз сезіледі. Өйткені…
Өйткені біздегі: «Өлсемде қазақ тілін үйренбеймін, орыс тілінде өлемін» деген орыстілді өзге ұлттар мен шалақазақтарға орыс тілінде нан тауып жеу күннен күнге қиындап барады.  Баяғы Астананың өзінде сіресіп тұрған орыс тілінің сіресі сөгіліп, амал жоқ, күн көріс үшін қазақ тілін жаттап үйренуге мәжбүр болуда. Амалы таусылған біразы, қазақ тілін үйренуге арланатын орысы, қазағы, басқасы бар Қостанай, Павлодар, Петропавл, Өскемен қалаларына қарай жұмыс ауыстырып ығысып бара жатқанын көріп отырмыз…
Осыдан екі жыл бұрын, Астананы «қазақыландырған» ол кезде Астана қалалық тілдерді дамыту басқармасының бастығы, қазіргі мәжіліс депутаты Оразгүл Асанғазы апайдың пәрменімен Астана қаласының мемлкеттік мекемелері мен мектеп, колледж, жоғарғы оқу орындарын, құқық қорғау мекемелерінің іс-қағаздарының мемлкеттік тілге қаншалықты көшкенін тексергенімізде, төбе шашымыз тік тұрды. Өмір бойы орысша оқыған-тоқыған, қазақ тілін әліпті таяқ деп білмейтін қазақтар мен орыстардың көпшілігі қазақ тілін былай қойып, орыс тілінде іс-қағаздарын сауатты жаза алмайтынына көзім жетті. Етінен өтіп, сүйегіне жетіп, қанына сіңіп кеткен құлдық психология мен надандық жайлаған кейбір қазақтарға орыс тілі не үшін қажет деп ойладым, болса да орыс тілі әлемдік білім, ғылым, жаңа технология тілі емес. Орыс тілінде оқып ешқашан ұялы телефон немесе компьютер ойлап тауып, нарықтық экономиканы меңгере алмайсың. Орыс тілі әлемдік ғылымның, білімнің тілі болса Елбасы ақ тер, көк тер болып «Болашақ» бағдарламасымен шетелге қанша мыңдаған баланы оқытып, миллиондаған теңге төлеп әуре болмас еді. Қазіргі орыс тілі бұдан бір ғасыр бұрынға көркемдігін, құндылығын жоғалтып, анайы көше сөздері ғана халықтың аузында қалды. Сенбесеңіз Ресейлік теледидардағы телесериалдар мен әртүрлі ток шоуларын көріңіз. Оның үстіне қазіргі таңда Мәскеу қаласының өзінде басқа тілдегі шетелдік мектептерден аяқ алып жүргісіз. Орыстардың өзі: «қазіргі орыс тілінде білім, ғылым жоқ» деп балаларын ең соңғы ақшасы қалса да шет елге оқуға жіберіп, өздеріндегі шет тілдегі мектептерге жаппай беріп жатқаны осының дәлелі емес пе? Тұрсын Жұртбай ағамыздың: «Орыс тілі оңтүстікте меңдеп барады» деген сөзін оқып қалдым. Оңтүстікте орыс тілі емес меңдеп бара жатқан, шаласауттылық пен білімсіздік дер едім. Иә, ағамыздың ол айтып жүргені көшедегі жастардың бір-бірімен шалаорысша сөйлегенін естіген. Бұған жастар кінәлі емес, керісінше мектеп, колледж, жоғарғы оқу орындарының басшылары кінәлі. Олардың оқу орындарында тыңғылықты түсіндіру, жастардың көзін жеткізу, ұлтын, тілін, дінін сүюге тәрбиелейтін нақты тәрбие  жұмыстары жүргізілмейді. Сондықтан оларды көше тәрбиелеп отыр. Шымкенттің, Алматының, Астананың көшелерінде, орысша сөйлеп жүрген жастардың орысшасы анайы «көше» тілі ғана. Ол тіл оларға білім, ғылым, жаңа технологияны меңгертпейді, керісінше ақымақтанатын, сауатсызданатын тілде шүлдірлеп жүр. Сол орысша «білгіштердің» кез- келгенінен Есениннің, Лермонтовтың өлеңдерінен, Толстойдың немесе Мамин-Сибиряктың шығармаларынан үзінділер келтіріп бер десең ләм демейді. Ең болмаса орыс тілінде, көркемдеп, мақалдап сөйлей де алмайды. Орыс тіліндегі көркем әдеби, ғылыми кітаптарды түсінбейді. Сөз қорлары өте таяз.
Көшенің қыз-жігіттерін айтамыз-ау. Министрліктегілер мен Астана қаласының мекемелерінде де осы сауатсыздық жайлаған. Бұл қашанғы сақталар екен?

ҚОС АЗАМАТТЫҚ МӘСЕЛЕСІ: дау, жанжал, берекесіздіктің басы

ҚОС АЗАМАТТЫҚ МӘСЕЛЕСІ: дау, жанжал, берекесіздіктің басы

«Қос паспорт болса қалтаңда, талтаңдасаң талтаңда!»

Республикалық «жетінші арна» телеканалы өткен қыркүйектің соңғы күні «Солтүстік Қазақстан облысының әділет органдары сол аймақ тұрғындары үшін қос азаматтықты ресми түрде бекітуді сұрапты» деген ақпарат тартты. Іле-шала солтүстіктік әділет департаменті «біз дәл солай дегеніміз жоқ», деп таралған хабардың дәйексіздігін дәлелдеуге тырысты. Анығында, ақпарат дәйексіз, бірақ, негізсіз емес.
Еліміздің Ата Заңында да, «Азаматтық туралы» заңнамада да қос азаматтыққа тыйым салынған. Соған қарамастан, әсіресе, Ресеймен шекаралас өңірлерде екі елдің де азаматтығын алып, қулық асырып жүргендер қатары жетіп артылады. Аталмыш облыста биылғы сегіз айдың ішінде осындай 81 заң бұзушылық фактісі тіркелген. Қылмыскерлер ұсталды, олардың бір басында қос-қостан паспорттары бар. Тартқан жазасын білесіз бе? Бар болғаны – Қазақстан азаматтығынан айырылады!? Мұндай жаза кімді қорқытады? «Қиратқаның осы ма?» деп мысқылдап қойып, тарта береді?! Жоғалтатын дәнеңесі жоқ.
Біреулер айтатын шығар: «мұнда тұрған не бар? Орыс өзіміз емес пе, оларға солай тайраңдап жүру бек жарасады…» деп. Бұл мүмкін емес дүние. 2008 жылы жазда Грузиядағы Оңтүстік Осетияда болған қанды қақтығыс дәл осы қос азаматтықтан, соның ішінде Ресей азаматтығын көптеп алудан басталған. Бөтен елдің тұрғындарын өз азаматы етіп алған Ресей кейін соларды қорғаймын деген желеумен Осетияға әскер кіргізді де, Грузияның әскери базаларын бомбаның астына алды. Бұл сабақ па, сабақ емес пе?!
Ресей азаматтығын алған Солтүстік Қазақстандағы жүзмыңдаған орыс «Қазақтар қысым көрсететін түрі бар, әулие әкелеріміз Петр мен Павел атындағы қаланы «Қызылжар» деп өзгерпек, бүйте берсе күніміз қараң болар…», деп зар қақса, басқа елге әскер кіргізіп дәніккен Ресей қазақтарды аяйды де­генге кепіл бар ма?!. «Қос паспорт болса қалтаңда, талтаңдасаң талтаңда» дегендей, бұларға ерік беріп отырған өзіміз. Солтүстіктің орыстары қос азаматтық алу арқылы: біріншіден Ресейде де, Қазақстанда да еш кедергісіз емен-еркін жүріп-тұрады. Екіншіден – әлеуметтік жәрдемақы, жөргекпұл (өзгесін айтпағанда, Ресейде екінші туған бала үшін 12 мың АҚШ доллары көлемінде жөргекпұл төленеді), мүгедектік жәрдемақы, зейнетақыны екі мемлекеттен қосарлап алады. Көрдіңіз бе, еңбексіз пайданың көзі қайда жатыр?.
Бұл жағдайдың белең алғанына әлденеше жылдың жүзі болған. Қос азаматтығы әйгілі бо­лып, қолға түсіп қалатындар негізінен шекарадан әрлі-берлі жиі өтетіндер. Ал, екі елдің құжатын иеленіп, тегін келген ақшаны шытырлата санап, төбеге шырт түкіріп, тым-тырыс бұғып жатқандар мыңдап табылады. Осыны жалпақ жұрттың бәрі біледі, бірақ Үкімет шара қолданбайды. Оның себебін нақты айту біз үшін қиындау.
Жалпы, еліміздің солтүстік өңірлерінде «қос азаматтық» алу мәселесі жақсы жолға қойылған. Мысалы, ҚР азаматтығынан шығу жайлы өтініш білдірген қазақстандық орыс жеке бас куәлігін өзінде қалдырып, ал, шетелдік төлқұжатына «азаматтықтан шықты» деген жалған белгіні соғып, алып Ресейге жетіп барады. Сол екі орта­да «Төлқұжатымды жоғалттым» деген жалған анықтаманы иеленеді. Сөйтіп, көп кешікпей Ресейдің азаматтығын қабылдайды. Сонымен, Ресейде «қызыл паспортпен», мұнда жеке бас куәлігімен тіркеуде тұрады. Міне, қос азаматтық алудың біз білетін «құпиясы» осы. Мұның құны бар-жоғы 300 АҚШ доллары. Екі елдің арасын­да босып жүрген делдалдың қолына 300 доллар ұстатсаңыз болды, қос азаматтықты иеленіп, екі мемлекеттің жәрдемақылары мен зейнетақыларына сүліктей жабысып жата бересіз.
Осы заңбұзушылықты анықтау күрделі жұмыс па? Заңдық негізге сүйенсек, күрделі түгі де жоқ. Мәселен, азаматтық ауыстырар кезде өтініш бер­ген адамның барлық құжаттарын Ресей біздің елге жіберуге міндетті. Қазақстан жағы түгендеп, са­нап алуға тиіс. Сонда дейміз, жұрттың бәрі білетін аталмыш жағдайға тиісті орган қызметкерлері тосқауыл қоймайтыны түсініксіз?..

Сұрақ көп,  жауап  жоқ

Халық арасында кең етек алған қос азаматтық мәселесі үлкен шенеуніктерді де айналып өткен жоқ. Айталық: ана жылдары Павлодар облысы әкімінің бірінші орынбасары А.Кошевойға қызмет бабын асыра пайдаланып, мемлекетке қаржылай зиян келтірді деген айып тағылды. Қылмысы мой­нына қойылар-қойылмастан әлгі әкім орынбасары Ресейге тұра қашты. Соңынан іле қуып барғандар құрқол қайтты. Себебі, А.Кошевойыңыз 1997 жылы-ақ Ресейдің азаматтығын алып қойған болып шықты. Ал, бөтен елдің адамына біздің құрық жетпей қалды. Бір ғажабы, А.Кошевойдың Ресей азаматтығын да заңсыз жолмен иеленгені жайлы ел аман, жұрт тынышта айтылып-айтылып түк шықпаған көрінеді.
Кейде осының бәрі жоспарлы түрде, қаржы жымқыру үшін әдейі ұйымдастырылып істелетін шаруалар сияқты сезіледі. Өйткені, екі-үш жыл бұрын тағы сол Павлодарда қазақстандық бір ірі кәсіпкер Ресей және Германия азаматтығын қатарлай алмаққа әрекеттенді деген күдікпен ұсталды. Тізе берсек таусылар түрі жоқ.
Қысқасы, жоғары лауазымдағы шенеуніктер үшін қалтасына екі елдің төлқұжатын тығып алып, жылмиып жүре беру сәнге айналған сияқты. Енді анау-мынау емес ҚР Әуе қорғаныс күштерінің қазіргі Бас қолбасшысы генерал-лейтенант Александр Сорокин мыр­за 1994 жылы Ресей азаматтығын қабылдаған екен. Тіпті, ол құжатын 2005 жылы Ре­сей Федерациясының жаңа паспортына айырбастағаны туралы мәлімет бар. Аталмыш мәліметте генералдың Ресейде жылжымай­тын мүлкі, жер телімі бар екендігі, сондай-ақ, өз атында Алматы мен Астана қалаларында қызметтік үйлері бар екендігі де көрсетіліпті. Ең басты айғақ – А.Сорокин мырза 2010 жылы 28 мамырда Астана қалалық Көші-қон поли­циясы басқармасына шақырылып, сол жолы одан Қазақстан Республикасының төлқұжаты мен жеке бас куәлігі тәркіленген екен. Бірақ, екі айдан соң ол азаматтығын қайта қалпына келтіріп, ҚР-ның жаңа төлқұжаты мен жеке бас куәлігін алған. Бұл оқиға жайлы А.Сорокин ҚР Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары, генерал-полковник С.Ә.Жасұзақов мырзаның атына мәлімет жазып тапсырған.
Міне, сенсеңіз де, күмәндансаңыз осы. ҚР Әуе қорғаныс күштерінің Бас қолбасшысы осындай адам. Қысқасы, ел қауіпсіздігі қос азаматтығы бар тұлғаға сеніп тапсырылып отыр. Сонда бұл қалай болғаны? Сұрақ көп, жауап жоқ!

Төлеген ЖӘКІТАЙҰЛЫ